بزرگنمايي:

راه ترقی - شرق / متن پیش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
‌ ‌پوریا مستغنی/ خطر و بحران هر لحظه شهرها و مناطق کشورهای مختلف را تهدید می‌کند؛ خطرهایی که ناشی از حوادث طبیعی و انسان‌ساز یا تلفیقی از هر دو هستند. در چنین شرایطی یکی از مهم‌ترین عوامل در کنترل شرایط، وجود زیرساخت‌ها برای کنترل و مدیریت شرایط اضطراری به‌وجودآمده است.‌در یادداشت حاضر، «امکان‌سنجی استفاده از شبکه مترو برای درمان بیماران کرونا و ایجاد سیستم قرنطینه» مد نظر نویسنده است. بررسی‌هایی با هدف استفاده از این شبکه عظیم برای کمک به کنترل و گسستن زنجیره انتقال بیماری کرونا انجام شده است. هدف اصلی این یادداشت پیشنهاد امکان استفاده از فضاهای مترو به‌منظور امدادرسانی و قرنطینه است.
درباره شبکه مترو و قابلیت استفاده چندگانه از آن باید به نکات زیر توجه کرد:
- مقاومت سازه‌ای در برابر مخاطرات
- وجود فضای کافی برای ایجاد عملکردهای چندگانه
- پوشش گسترده در سطح شهر
نمونه‌هایی از متروهای چند عملکردی:
در کشورهای توسعه‌یافته مانند ژاپن و کشورهای اروپایی و آمریکا، برای برخی شهرها فضاهای زیرزمینی، مناسب‌ترین گزینه برای احداث فضاهای عمومی فرهنگی و ورزشی به شمار می‌آید؛ سالن ورزشی و فرهنگی با گنجایش بیش از دو هزار نفر در کشور نروژ و دانشکده مهندسی عمران و معدن دانشگاه مینه‌سوتای آمریکا (MINNESOTA) از جمله این بناها هستند.
کاربری چندمنظوره مترو در روسیه
در روسیه، شبکه متروی 220 کیلومتری مسکو 78 سال پیش در فاصله سال‌های 1932 تا 1954 میلادی در زمان حاکمیت استالین بنا شده است. شهر مسکو در یک نگاه دژی مقاوم است که در چند قرن گذشته همواره در آماده‌باش نظامی به سر برده است. امروزه شبکه متروی مسکو مکانی با کاربری عمومی، اهداف استراتژیک و موزه‌ای عظیم است.
کاربری چندمنظوره مترو در کره شمالی
در کره شمالی، علاوه بر اینکه در چند استان خود، فضاهایی به عمق 300 متر در دل زمین ایجاد کرده است، متروی شهر پیونگ‌یانگ در عمق نزدیک به صد متر احداث شده است تا هنگام حمله‌های هوایی به‌عنوان پناهگاه از آن استفاده شود. این کشور، اقدام به احداث شبکه پیچیده‌ای از تونل‌های زیرزمینی در عمق صد متری کرده است که قادر به انتقال هشت هزار نیرو در ساعت با تمام تجهیزات، ادوات و ماشین‌آلات نظامی است.
کاربری پناهگاه در متروی سنگاپور
در سال 1996، کمیته حمل‌ونقل زمینی سنگاپور، پروژه‌ای را آغاز کرد که در آن طراحی و ساخت 16 ایستگاه ترانزیت و یک انبار، در دستور کار قرار گرفت. این ایستگاه‌ها از شمال تا غرب یعنی از مرکز تجارت جهانی تا پونگل (Punggol) ادامه دارد. این ایستگاه‌ها زیرزمینی هستند و 13 ایستگاه آن کاربری پناهگاه‌های دفاع غیرنظامی را نیز دارند. این‌گونه ایستگاه‌های زیرزمینی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در زمان صلح به‌عنوان ایستگاه‌های ترانزیت و در شرایط اضطراری به‌عنوان پناهگاه‌های غیرنظامی عمل کنند.
کاربری پناهگاه در متروی شانگهای چین
در میدان مرکزی شهر شانگهای یک پناهگاه بسیار بزرگ ساخته شده است. این پناهگاه در چند طبقه و در زیر میدان مرکزی شهر شانگهای ساخته شد و کاربری آن درحال‌حاضر به‌صورت یک فروشگاه بسیار بزرگ است. این پناهگاه از پایین به مراکز مدیریت شهر شانگهای راه دارد. طبقه اول زیرزمین، یک مجتمع تجاری و طبقه دوم زیرزمین، پارکینگ است. این مجتمع از پایین به شبکه مترو متصل می‌شود و درهای خروجی این مجتمع از جنس فولاد با قطر حدود 10 سانتی‌متر است. استفاده مشترک از این‌گونه منابع و فضاها به‌واسطه صرفه‌جویی در زمان، مکان، هزینه ساخت و هزینه تعمیر و نگهداری، منطقی و معقول است. در عمل ازآنجاکه این سیستم‌ها در زمان صلح نیز مورد بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری قرار دارند، استفاده از آنها در زمان بحران و شرایط اضطراری، با اطمینان از کارایی آنها، با آسودگی خاطر همراه خواهد بود.
معرفی متروی تهران
کارکردهای مربوط به ایستگاه‌های مترو را می‌توان در سه قالب کلی دسته‌بندی کرد: کارکردهایی که در ارتباط مستقیم با حرکت مسافران از سطح زمین تا پایین‌ترین سطح دارند، کارکردهای خدماتی و اداری و کارکردهای مربوط به بخش‌های تأسیسات و تجهیزات. تونل‌های مترو یکی از اجزای مهم مترو هستند که در زیرزمین قرار دارند و برای رفت‌وآمد افراد و حمل مواد توسط قطار احداث شده‌اند و از مهم‌ترین سازه‌های زیرزمینی شهری هستند. این سـازه زیرزمینی در شرایط اضطراری با احداث دسترسی‌های مناسب و رعایت تمهیدات امدادی می‌تواند عملکردهای ثانویه برای انتقال تأسیسات شهری مانند برق، آب، مخابرات و... داشته باشد و نقش ارتباط‌دهنده بین مراکز شهری را ایفا می‌کند و قابلیت خروجی‌های اضطراری شهر را نیز دارد.
فضای باز در ورودی ایستگاه مترو نیز معمولا در محوطه ورودی برخی ایستگاه‌ها به فراخور موقعیت می‌تواند بزرگ یا کوچک باشد و برای مقاصد مختلف و به‌ویژه ورود افراد و امکانات به شبکه حمل‌ونقل زیرزمینی استفاده شود. ورودی ایستگاه‌های مترو مهم‌ترین نقاطی هستند که نظام حمل‌ونقل مترو را به ساختار شهری موجود پیوند می‌دهند. این ورودی‌ها، با کالبد موجود شهر و همچنین با خطوط حمل‌ونقل زیرزمینی رابطه‌ای بسیار نزدیک دارند و نیازمند طراحی منظمی هستند که به دلایل متعدد مانند لزوم جلب مردم، ایمنی، تعریف حریم‌ها، کنترل ازدحام و ایجاد وضوح و خوانایی باید مورد توجه متخصصان قرار بگیرد. سالن فروش بلیت ایستگاه مترو نیز از دیگر فضاهاست. در جریان دسترسی مسافران از ورودی‌های ایستگاه به تراز سکو و قطارها، سالن فروش بلیت مرز بین این دو فضا را تشکیل می‌دهد. در سالن فروش بلیت طیفی از فعالیت‌ها انجام می‌شود. ورود مسافران از فضای ورودی به داخل، مسیریابی مسافران، کسب اطلاعات، خرید بلیت، احتمالا توقف و انتظار، احتمالا استفاده از تلفن، خریدهای جزئی، بازرسی بلیت و خروج به سمت سکو و همچنین فعالیت‌های اقتصادی در این فضا انجام می‌‌شود. فضاهای اداری و بهداشتی ایستگاه‌ها مشتمل بر اتاق‌های اداری و خدماتی است که ساختار قابل کنترل را برای ایستگاه‌ها فراهم می‌کند. فضاهای ارتباطی در ایستگاه‌های مترو شامل فضاهای عبور و مرور و اتصال دو فضا به یکدیگر است. دو شکل بنیادی حرکت وجود دارد که شامل راه‌رفتن در مسیر افقی و عمودی است. از پله‌های معمولی و برقی به‌منظور ارتباط فضاهای مختلف ایستگاه با یکدیگر و همچنین فضای ایستگاه با سطح معابر و خیابان‌ها استفاده می‌‌شود. از آسانسورهای مورب شیشه‌ای نیز معمولا برای تأمین دسترسی افراد دارای محدودیت جسمی - حرکتی در ایستگاه‌های مترو استفاده شده است که در عمق زیادی قرار دارند. سکوی ایستگاه‌های مترو یکی از سه‌گانه‌های اصلی اجزای ایستگاه هستند و شامل ریل، فضای حرکت و انتظار مسافران و بخش‌های تجهیزاتی است. این جزء محلی است که مسافر پس از عبور از سالن فروش بلیت و محوطه کنترل برای سوارشدن به قطار به آنجا می‌رود. اتاق کنترل هم مهم‌ترین بخش اداری موجود در ایستگاه مترو است که کنترل دوربین‌ها، اطلاعات هشداردهنده ایمنی و پیام‌های دستوری به مسافران از این بخش انجام می‌شود. این سیستم به‌صورت آنلاین به سیستم مرکزی مترو متصل شده و مهم‌ترین قسمت در مدیریت آنلاین ایستگاه‌هاست. فضاهای تجاری را نیز باید در نظر گرفت. ازآنجاکه ایستگاه‌های مترو روزانه پذیرای ده‌ها هزار مسافر هستند، ایجاد فضاهای تجاری در داخل ایستگاه از پتانسیل بالای اقتصادی برخوردار است. این فضاهای تجاری می‌توانند پیونددهنده ایستگاه با محیط شهری اطراف باشند و بین ایستگاه و شهر ارتباط برقرار کنند. فضاهای تأسیساتی روی سکو نیز از اساسی‌ترین فضاهای ایستگاه‌های مترو، مربوط به تأسیسات مکانیکی و برقی است. این فضاها در ارتباط مستقیم با نوع، اندازه و تعداد تجهیزات مورد نیاز در هر ایستگاه تعیین و طراحی می‌شوند. کارکرد این فضاها مدیریت برق قطارها، ایستگاه و تونل است. فضاهای تأسیساتی هواسازها و تأسیسات برق یکی دیگر از فضاهای ایستگاه‌های مترو است. در این فضاها حوضچه‌هایی وجود دارد که مملو از آب بوده و آب را با فشار به هوا پرتاب می‌کند و در نتیجه کارکرد جت‌‌فن‌های موجود، هوای مرطوب به ایستگاه و تونل‌های اطراف دمیده می‌شود. این فضاها همان‌گونه که در تصاویر نیز مشخص است، به‌دلیل وسعت زیاد قابلیت استفاده برای مقاصد دیگر را نیز دارد و هوای بسیار مناسبی با تهویه مناسب برای ایستگاه‌ها فراهم می‌کند. همچنین دمای فضاهای تأسیساتی به‌دلیل حساسیت در عملکرد در تمام ایستگاه‌های مترو توسط سیستم خنک‌کننده کنترل می‌شود که این خود پتانسیلی برای استفاده‌های دیگر در شرایط اضطراری است.
نقشه شبکه متروی شهر تهران
در سامانه قطار شهری، مسیرها و خطوط یا به‌صورت دوایر متحدالمرکز (خطوط کمربندی) هستند یا به‌صورت شعاعی یا اینکه خطوط شعاعی دوایر متحدالمرکز را قطع می‌کنند.
پراکنش استقرار خطوط متروی تهران
از مزایای شبکه حمل‌ونقل مترو می‌توان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
- کنترل تردد ورود و خروج: با توجه به حساسیت شرایط کنونی درِ ورودی ایستگاه‌ها باید بسته شود تا فقط نیروهای امدادی و مستقر در ایستگاه‌ها بتواند تردد کند. به‌منظور استفاده صحیح از این ظرفیت‌ها آموزش‌های لازم قبل از وقوع به پرسنل امدادی و پرسنل مترو داده شده است که می‌توانند به مدیریت شرایط کمک کنند.
- پیش‌بینی فضای استقرار مدیران بحران: با توجه به نیاز به مدیریت دقیق شرایط کنونی، مدیریت آنلاین ایستگاه‌ها در اتاق کنترل انجام می‌شود، زیرا در این فضا همه فضاهای ایستگاه توسط دوربین‌های مداربسته پوشش داده شده و می‌تواند با مرکز فرمان ارتباطی مستمر برقرار کند.
- فضاهای انبار اقلام امدادی: در همه ایستگاه‌های مترو فضاهای تأسیساتی وجود دارد که در مواقع عادی فضایی به نسبت بزرگ را در اختیار گرفته است.
این فضاها توسط راهرو‌های ارتباطی به هم متصل شده است که می‌تواند با پیش‌بینی‌های لازم از قبل قفسه‌هایی در آنها تعبیه شود تا داروهای لازم احتمالی در این فضاها ذخیره شود.
- ایجاد فضاهای امدادرسانی: می‌توان فضاهایی را در ایستگاه‌های مترو تعریف کرد که در مواقع بحرانی درمان‌های سرپایی در آنها انجام شود.
- سرویس‌های بهداشتی: در هر ایستگاه سرویس‌های بهداشتی وجود دارد که می‌تواند مرتفع‌کننده مشکلات باشد. همچنین می‌توان این سرویس‌ها را در صورت لزوم اضافه کرد.
براساس مطالب پیش‌گفته به نظر می‌رسد خطوط متروی تهران پتانسیل لازم برای استفاده به‌عنوان قرنطینه و تجهیز برای استفاده در شرایط کنونی را دارد. شبکه مترو با توجه به تعطیلی در پایان روز و وجود تجهیزات، امکان ایجاد قرنطینه و کنترل توسط نیروهای نظامی را دارد. این شبکه گسترده زیرزمینی در نقاطی قابلیت دسترسی به سطح زمین را دارد که همان ایستگاه‌های مترو هستند و می‌تواند راه ارتباطی زیر زمین با سطح باشد. خطوط مترو می‌تواند به‌عنوان شبکه‌ای برای قرنطینه بیماران کرونا تجهیز شود و هر ایستگاه با یک رنگ و یک کارکرد مشخص طبقه‌بندی شود. در این صورت شبکه بیماران کرونا از سطح شهر جدا شده و در زیر زمین قرار خواهد گرفت.