بزرگنمايي:

راه ترقی- ایران با وجود اقلیم‌های متعدد، از حیات‌وحش و محیط‌زیست متنوعی برخوردار است اما بخش زیادی از آن‌ها در معرض خطر انقراض و نابودی قرار دارند، حدود هزار و 170 گونه مهره‌دار در ایران وجود دارد که بر اساس فهرست سرخ IUCN (فهرست سرخ گونه‌های در خطر تهدید اتحادیه‌ بین‌المللی‌ حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی) حدود 78 گونه از آن‌ها در معرض تهدید هستند.
بر اساس اعلام اتحادیه‌ بین‌المللی‌ حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی، حدود 43 گونه ماهی، چهار گونه دوزیست، 14 گونه خزنده، 27 گونه پرنده و 18 گونه پستاندار در فهرست سرخ این اتحادیه قرار دارند.
همچنین بیش از 9 هزار گونه پرنده در دنیا وجود دارد که حدود 13 درصد آن‌ها در خطر انقراض هستند، 536 گونه پرنده در ایران زیست می‌کند که تخمین زده می‌شود سالانه حدود 5٫5 تا 6 میلیون پرنده مهاجر وارد ایران می‌شود، تعداد پرندگان موجود در ایران با پرندگان کل قاره اروپا برابری می‌کند و این نشان‌دهنده غنی بودن ایران از لحاظ تنوع زیستی است اما این تنوع غنی در خطر قرار دارد، البته این مسئله فقط مختص ایران نیست و کشورهای زیادی درگیر آن هستند.
بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل در سال 2019، نابودی بی سابقه تنوع زیستی در سراسر جهان، تهدید جدیدی برای انسان محسوب می‌شود و سرعت انقراض گونه‌های زمین در حال افزایش است.
اکنون بیش از نیم میلیون گونه، برای ادامه حیات در بلندمدت، زیستگاه کافی در اختیار ندارند و چندین هزار گونه در طول چند دهه آینده به کلی نابود خواهند شد.
طبق گزارش سازمان ملل، حدود یک میلیون گونه جانوری و گیاهی با خطر انقراض مواجه هستند. علاوه بر این، 40 درصد از دوزیستان و مرجان‌ها به همراه 30 درصد از پستانداران دریایی به عنوان گونه‌های در معرض تهدید طبقه‌بندی شده‌اند.
به اعتقاد محققان، دلایل اصلی این پدیده نابودی جنگل‌ها، آلودگی، شکار و ماهیگیری بیش از اندازه است و انسان‌ها عامل اصلی انقراض این گونه‌ها محسوب می‌شوند.
با توجه به وضعیت نامناسب تنوع زیستی، مجمع عمومی سازمان ملل روز 22 مه (اول خرداد) را به‌عنوان روز جهانی تنوع زیستی (IDB) انتخاب کرد و هر سال شعاری برای آن در نظر می‌گیرد که شعار امسال «تنوع زیستی ما، غذای ما، سلامتی ما» تعیین شده است.
البته در ایران با توجه به اهمیت موضوع، برنامه عمل با هدف حفاظت برای گونه‌هایی مانند خرس قهوه‌ای، خرس سیاه، گوزن زرد، تمساح پوزه‌کوتاه (گاندو)، سمندر لرستانی، لاک‌پشت فراتی، میش‌مرغ، غاز پیشانی‌سفید و پلنگ تهیه و به استان‌ها ابلاغ شده است، همچنین تهیه این برنامه برای گونه‌هایی مانند شوکا، گورخر، آهو، قوچ و میش، هوبره، بالابان، ماهی قزل‌آلای خال قرمز، سمندر غار زی، افعی لطیفی و اردک سر سفید نیز در دست اجراست.

*** داشتن پروتکلی برای برآورد گونه‌ها
عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست روز چهارشنبه دراین‌باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: اولین گام حفاظت از تنوع زیستی پایش وضعیت موجود است، داشتن اطلاعات در این زمینه مهم‌ترین گام در این مسیر است.
باقر نظامی افزود: اینکه بدانیم چند گونه داریم بسیار بسیار مهم است که با توجه به اهمیت آن متأسفانه همچنان در کشور ما مغفول مانده است، به‌عنوان مثال دو دهه است که از یوزپلنگ حفاظت می‌کنیم اما هنوز آمار درستی از جمعیت آن نداریم، باید پروتکلی باشد تا برآوردی از جمعیت این گونه‌ها داشته باشیم در غیر اینصورت چگونه می‌توانیم مدیریت کرده و حتی پروانه شکار و صید صادر کنیم.
وی تأکید کرد: نیازمند یک برنامه سرشماری نظام‌مند هستیم، البته ایران در خاورمیانه نسبت به دیگر کشورها در برنامه حفاظت بسیار منسجم‌تر است اما با توجه به غنای تنوع زیستی کشورمان این برنامه باید منسجم‌تر پیش رود.
نظامی ادامه داد: در بسیاری مواقع افراد از جمله محیط‌بانان گونه‌هایی را به‌صورت گذرا مشاهده می‌کنند درحالی‌که این روش مشاهده نه‌تنها برای مدیریت صحیح کاربردی ندارد بلکه مدیران را گمراه می‌کند و باعث می‌شود تا تصمیمات غلط مدیریتی گرفته شود، باید یک برنامه نظام‌مند داشته باشیم، نمی‌توانیم به آمار پراکنده تکیه کنیم زیرا تحلیل آن‌ها موجب سردرگمی می‌شود.
وی گفت: به‌عنوان مثال ثابت شده بود که یک قلاده یوزپلنگ در سه استان جابجا می‌شود بنابراین باید در سرشماری دقت کنیم که این یک قلاده، سه قلاده شمرده نشود.

*** نقش مهم مدیریت و حفاظت
عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست افزود: بعد از این مرحله به بخش مدیریت و حفاظت می‌رسیم که اولین پایه آن حفاظت از زیستگاه است، در این میان نقش محیط‌بانان بسیار مهم است که باید تعداد آن‌ها با وسعت و درجه زیستگاه هماهنگ باشد، به‌عنوان مثال کل زیستگاه یوزپلنگ در کشور یک‌سوم مناطق تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست است که این وسعت زیستگاه باید 960 محیط‌بان داشته باشد درحالی‌که 96 محیط‌بان دارد.

*** مدیریت تعارض
نظامی گفت: مدیریت تعارض گام بعدی حفاظت است، در واقع یک‌چهارم تا یک‌پنجم رژیم غذایی بیشتر گوشت‌خواران که در کشور حفاظت می‌شوند حیوانات اهلی است و کاری هم نمی‌شود کرد، در بسیاری از موارد افزایش حفاظت موجب افزایش تعارض می‌شود چون وقتی حفاظت بیشتر می‌شود در نتیجه تعداد گونه‌ها نیز افزایش می‌یابد و تمام آن‌ها به قلمرو نیاز دارند، به‌عنوان‌مثال خرس، گرگ و یا پلنگ برای زندگی به قلمرو زیادی نیاز دارند ازاین‌رو تعارض نیز غیر قابل اجتناب است.
وی تأکید کرد: باید بدانیم بدون در نظر گرفتن مردم که همان ذینفعان هستند نمی‌توانیم حفاظت را مستمر انجام دهیم زیرا مردم نقش مهمی در این زمینه دارند و در این میان مسئله مهم خسارتی است که به مردم محلی وارد می‌شود که باید در قالب بیمه جبران شود درحالی‌که بیمه و حفاظت به پول نیاز دارد.

*** تسهیل جابجایی گونه‌ها
وی افزود: گام بعدی تسهیل جابجایی جمعیت گونه‌ها است؛ گوشت‌خواران بیشترین گستره جابجایی را دارند، به‌عنوان مثال یوزپلنگ تا 200 کیلومتر جابجا می‌شود یا خرس در چند استان تردد می‌کند، یعنی خروج حیات‌وحش از مناطق حفاظت‌شده اجتناب‌ناپذیر است بنابراین راهکار، افزایش مناطق حفاظت‌شده نیست بلکه باید از داشته‌هایمان درست حفاظت کنیم، کریدورها را شناسایی و منسجم کنیم که امروزه با راه‌اندازی قرق‌های اختصاصی می‌توانیم نقاط بین مناطق حفاظت‌شده را پر کنیم.

*** حفاظت از طعمه‌ها برای حفظ گونه‌ها/ اولویت‌بندی مناطق
نظامی گفت: گام بعدی حفاظت از گونه‌ها است، به‌عنوان مثال شیر ایرانی در سال 1321 منقرض شد چون طعمه آن که گوزن زرد ایرانی بود کاهش یافت بنابراین اگر طعمه گوشت‌خواران کاهش یابد آن‌ها نیز منقرض می‌شوند.
وی افزود: در مرحله بعدی باید مناطق حفاظت‌شده را اولویت‌بندی کنیم، همه مناطق به یک اندازه اولویت ندارند، در واقع دو منطقه زادآور و پذیرنده داریم که در ابتدا باید مناطق زادآور را شناسایی کنیم، مثلاً میاندشت کوچک‌ترین زیستگاه یوزپلنگ است اما زادآوری بالایی دارد بنابراین باید این زیستگاه‌های زادآور را تقویت کنیم.
وی تأکید کرد: مسئله این است که مناطق زادآور ما درست حفاظت نمی‌شوند البته به این معنا نیست که مناطق دیگر کمتر حفاظت شوند بلکه باید اولویت‌بندی کنیم.

*** ژنتیک حفاظت
وی گفت: گام بعدی ژنتیک حفاظت است، اساس دانش زیست‌شناسی حفاظت را مطالعات ژنتیک مشخص می‌کند، شانس بقای گونه‌های جانوری که جمعیت آن‌ها به کمتر از 100 قلاده برسد بسیار کم می‌شود چون تمام زادوولد فامیلی می‌شود و درون‌آمیزی رخ می دهد، این یکی از مهم‌ترین تهدیدهای حیات‌وحش است.
نظامی تأکید کرد: بنابراین در چنین وضعیتی اگر یک قلاده مثلاً یوزپلنگ حذف شود به این معنا نیست که فقط یک عدد یوز را از دست داده‌ایم بلکه یک بانک ژن از طبیعت حذف شده است.
وی گفت: بنابراین چاره کار دخالت انسان است در غیر این صورت گونه را به‌طور کامل از دست می‌دهیم، به هر شکل ممکن باید ذخیره ژنتیکی خود را حفظ کنیم که تکثیر در اسارت یکی از راهکارهای آن است.
نظامی افزود: مثلاً نجات یوزپلنگ یک معجزه است چون آماری حدود 30 تا 40 قلاده از آن را در کشور اعلام می‌کنند، البته تکثیر در اسارت نیز به‌زودی جواب نمی‌دهد و حداقل باید نسل اول 5 تا 6 سال در اسارت باشد.

*** رهاسازی تعدادی از گونه‌ها به‌عنوان پیشاهنگ
وی به رهاسازی گونه‌ها در طبیعت اشاره کرد و گفت: برای رهاسازی بهتر است از روش رهاسازی نرم استفاده شود به این معنا که وقتی گونه‌ای در طبیعت رها می‌شود تا مدتی مراقب آن‌ها باشیم حتی غذای آن‌ها را نیز تهیه کنیم تا با محیط جدید کنار بیایند.
وی افزود: حتی پیشنهاد می‌شود ابتدا تعدادی از گونه موردنظر را به‌عنوان پیشاهنگ در طبیعت رهاسازی کنند تا رفتار آن‌ها را مورد بررسی قرار دهند و حتی اگر تلف شدند علت را مشخص کنند؛ برای پیشاهنگی معمولاً 12 تا 20 قلاده پیشنهاد می‌شود، حتی لازم است رهاسازی مرحله‌به‌مرحله انجام شود.

*** مدیریت علمی، سریع و شجاعانه
نظامی گفت: گام بعدی مدیریت علمی، سریع و شجاعانه است، در سال 1332 آخرین ببر در کشور شکار شد، سازمان حفاظت محیط‌زیست از این موضوع خبر نداشت و 7 سال بعد پروانه شکار نامحدود ببر را صادر کرد تا اینکه سال 1352 به این نتیجه رسید که دیگر ببری در کشور وجود ندارد در واقع حدود 21 سال زمان برد تا متوجه شد که ببر در کشور منقرض شده و در سال 52 پروژه ببر یابی را آغاز کرد که به‌طور قطعی مشخص شد دیگر ببری وجود ندارد.
وی تأکید کرد: باید در راستای حفاظت از محیط‌زیست شجاعانه برخورد کنیم، همواره افراد خوش‌بینی هستند که قبول نمی‌کنند وضعیت بد است درحالی‌که باید با این‌گونه مسائل واقع‌بینانه برخورد شود، علم زیست‌شناسی این اجازه را به مدیران مرتبط می‌دهد که گاهی و با هدف حفاظت از محیط‌زیست در طبیعت دخالت کنند اما افرادی در جامعه ظرفیت پذیرش این واقعیت را ندارند.

*** کنترل عوامل تهدید
وی گفت: عوامل تهدید از جمله مواردی است که برای گونه‌های در خطر انقراض بسیار مهم است، همواره حضور بیش‌ازحد دام در مراتع، تخریب زیستگاه، معدن کاری و جاده کشی برخی از عوامل تهدید به شمار می‌روند در حالیکه باید بدانیم مدیر بدون علم، دادن پروانه‌های شکار بدون بررسی و مسائل ژنتیک نیز جز عوامل تهدید به شمار می‌روند که بسیار هم مهم هستند.

*** مشارکت مردمی
نظامی افزود: گام بعدی در راستای حفاظت، مشارکت مردمی است، هر چند در چند سال اخیر اقدامات خوبی در این زمینه صورت گرفته اما آن‌طور که باید موفق نبوده است، متأسفانه هنوز می‌بینیم افرادی با گرز به حیوانات حمله می‌کنند و آن‌ها را می‌کشند.
وی تأکید کرد: در این زمینه تبلیغات وسیعی صورت گرفته اما مشکل اینجاست که در برنامه‌ریزی‌ها ذینفعان که همان مردم بومی و محلی هستند را ندیدیم زیرا بیشتر تلفات توسط مردم محلی انجام می‌شود، در واقع همان افرادی که به‌طور مستقیم با حیات‌وحش در ارتباط هستند، ما هنوز محیط‌زیست را به شکل سنتی مدیریت می‌کنیم.
نظامی تأکید کرد: البته محقق شدن تمام این‌ها به تأمین منابع مالی مربوط است، محقق شدن آن‌ها ممکن نیست مگر اینکه بودجه موردنیاز تأمین شود.

*** اولویت‌بندی گونه‌ها برای اختصاص منابع مالی
وی گفت: بعد از تأمین منابع مالی این سؤال پیش می‌آید که حالا گونه‌ها را چگونه حفاظت کنیم؟ در واقع نمی‌توان برای تمام گونه‌ها یک بودجه مشترک در نظر گرفت این یک خطای مدیریتی است باید یک سری گونه‌ها که اهمیت بیشتری دارند در اولویت حفاظت قرار گیرند، مثلاً برخی گونه‌ها مانند یوزپلنگ که سمبل و پرچم هستند به حفاظت بیشتری نیاز دارند، یا برخی گونه‌ها مانند خرس‌ها که چتر هستند یعنی حفاظت از آن‌ها به معنای حفاظت از گونه‌های زیادی است، بنابراین این‌ها باید اولویت‌بندی شوند.
عضو هیات علمی دانشکده محیط‌زیست سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار داشت: بنابراین اگر بخواهیم برای تمام گونه‌ها به یک اندازه سرمایه‌گذاری کنیم، سر در گم می‌شویم پس باید با اولویت‌بندی پیش رویم.

*** سیاست‌های حفاظتی را تغییر دهیم
وی تأکید کرد: تنوع زیستی ایران در دنیا منحصربه‌فرد است اما این شرایط خیلی طول نمی‌کشد اگر سیاست‌های خود را در قبال محیط‌زیست تغییر ندهیم، باید ذینفعان محلی را در برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات حفاظتی به‌خوبی ببینیم، هنوز سنتی عمل می‌کنیم، معمولاً در برنامه‌های توسعه‌ای به مقوله محیط‌زیست توجه نمی‌شود و محیط‌زیست را محیط ایست می‌دانیم.