بزرگنمايي:
راه ترقی- آیت الله مصطفی محقق داماد در نشست «الهیات و محیط زیست» که در مؤسسه
فرهنگی اکو برگزار شد، «بحران محیط زیست» را عبارتی جدید دانست و گفت: این
واژه با اوج گرفتن مدرنیته آغاز شده و امروز به اوج خود رسیده است. انسان
در قدیم خود را بخشی از جهان بی کران می‌دید و برای جهان خدایی قائل و موحد
بود، می‌گفت من جزئی از جهان هستم و همه عناصر طبیعت هم زیرمجموعه آن
هستند، انسان امروز خود را در مقابل و حتی جای خدا گذاشته است. او پیش از
این خود را فرزند طبیعت می‌دانست که روزی‌اش را از آن می‌گیرد و در دامان
او آرام می‌شود، مادر (طبیعت) هم با او مهربان بود، جلوه‌هایی که از خشم
طبیعت می‌دید، موردی و محدود بود. در قرآن روایت‌هایی که از خشم طبیعت آمده
است، موارد خاصی هستند که این خشم را برانگیخته‌اند اما در کل هم بشر
مهربان بود هم مادر طبیعت.
در جهان امروز فکری به نام اومانیسم مطرح شده که یعنی بشرمحوری و این
مساله جدیدی است در این اندیشه بشر، محور جهان دانسته شده است، در فلسفه
اگزیستانس هم محور انسان و فردگرایی است. با این اندیشه است که انسان
می‌کوشد به طبیعت استیلا پیدا کند و بر آن برتر باشد، رابطه‌ای که اساس آن
عشق و مهربانی نیست، سودجویانه، بهره‌کشانه است. انسان پیش‌تر اینگونه به
طبیعت نگاه نمی‌کرد، امروز می‌خواهد حداکثر بهره را از آن بگیرد.
رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم ایران، گفت: مشکلات زیست محیطی
فضای زیستن را سخت کرده است، فضای نفس کشیدن سلب و زندگی بر بشر سخت شده
است، امروز چه در رشته‌های فنی و تکنولوژی، چه در علوم انسانی و الهیات به
دنبال راه برون رفت از بحران هستند. در اینترنت که جست و جو کنید، چندین
نهاد برای برای حمایت پیدا شده است اما در این میان هم عده‌ای به کژراهه
رفته‌اند و عده‌ای دست به انتشار مطالبی زدند که بعداً متوجه اشتباه خود
شدند.
خوانش‌های اشتباه از دین، فعالان محیط زیست را گمراه کرد
محقق داماد با اشاره به پژوهش‌های گمراه کننده در زمینه محیط زیست، بیان
کرد: در سال 1967، پژوهشگری به نام لین وایت در مجله علوم (ساینس)،
مقاله‌ای منتشر کرد به نام «ریشه‌های تاریخی بحران محیط زیست ما»، این
مقاله عجیب تنها 4 صفحه بود. برای اولین بار مطلبی منتشر شد که تندی آن
یهودیت و مسیحیت را نشانه رفته و گفت این دو دین موجب شه اند که محیط زیست
نابود شود، چون بشر را لوس کرده‌اند و گفته‌اند خدا طبیعت را برای تو خلق
کرده و هرچه می‌خواهی استفاده کن.
وی اظهار داشت: در سال 1967 فقط این دو دین مطرح بودند اما در سال 1983،
کیت توماس، کتابی نوشت و اسلام را متوجه این اتهام کرد و گفت عزیز داشتن
بشر، از مشکلات اندیشه اسلامی هم هست. او چند آیه مثل آیات 32 تا 34 سوره
ابراهیم، آیه 29 سوره بقره و آیه 15 سوره ملک را بهانه کرده که در این آیات
استفاده از همه چیز در قرآن برای انسان آزاد دانسته شده است. از سال 1983
هر سه دین متهم شده‌اند، اما چرا تنها ادیان ابراهیمی؟ چون دیگر ادیان مثل
بودایی و زردشتی از نظر توماس، طبیعت دوست به شمار می‌روند و تنها این سه
دین هستند که می‌گویند هر چه از طبیعت می‌خواهی، استفاده کن.
محقق داماد: امروز بشر دریافته است که ادیان نه
تنها بدهکار و متهم نیستند، بلکه بحران اخلاقی، مشکل اصلی بحران محیط زیست
است که ربطی به دین ندارد. امروز می‌توانیم بگوییم که نگاه توحیدی می‌تواند
جهان را نجات بدهد و این ادیان الهی هستند که به عالم هستی یک سویه نگاه
نمی‌کنند.
محقق داماد با اعلام اینکه امروز خوشبختانه این نظریه نقد شده است، گفت:
امروز بشر دریافته است که ادیان نه تنها بدهکار و متهم نیستند، بلکه بحران
اخلاقی، مشکل اصلی بحران محیط زیست است که ربطی به دین ندارد. امروز
می‌توانیم بگوییم که نگاه توحیدی می‌تواند جهان را نجات بدهد و این ادیان
الهی هستند که به عالم هستی یک سویه نگاه نمی‌کنند. مکاتب کاپیتالیسم،
سوسیالیسم یا امپریالیسم نگاه ماده‌گرا به جهان دارند و بشر و طبیعت را
مادی نگاه می‌کنند، می‌گویند هر کس قدرت دارد می‌تواند از طبیعت استفاده
کند، آنها برای طبیعت حرمت قائل نیستند.
خداوند جانِ جهان و جهان نمود خداوند است
نویسنده کتاب الهیات و محیط زیست افزود: نکته مهم در درک رابطه
اسلام با محیط زیست، این است که بدانیم برای فهم الهیات اسلامی و قرآن
نمی‌توان با انتخاب گزینشی، دریافت درستی داشت، انتخاب گزینشی ما را به
جایی نمی‌رساند. برای شناخت این مساله باید 3موضوع را به درستی درک کرد،
نخست خدا و رابطه او با جهان، دوم انسان و سوم طبیعت.
وی با طرح این سوال که برای ما که مسلمان هستیم، توحید چه معنایی دارد؟ توضیح داد:
اساس اثبات توحیدی، این نیست که خدایی وجود دارد و جهان یک خدا دارد،
نه دو خدا! این اصل اثبات صانع است که ثبوت آن آسان است. پیچیده‌ترین مساله
از مسائل الهیات، اثبات نقش ازلی-ابدی خداوند در جهان است که فهم آن هم
ساده نیست. رابطه خدا و جهان، رابطه جسم و جان و خداوند جان این جهان است.
محقق داماد به تفاوت روایت‌های آفرینش و هبوط انسان در تورات، انجیل و
قرآن اشاره کرد و افزود: در قرآن چند اصل در رابطه با انسان و طبیعت وجود
دارد، طبیعت مخلوق خداست، نباید آن را پرستید. دیگر آنکه بر اساس آیه 53
سوره فصلت، جهان آیت خداوند است، این آیت بودن به چه معناست؟ اگر آن را
نشانه معنا کنیم، تفسیر کلامی است که می‌گوید هر چیز نشانه بودن است و این
آیت خدا بودن، یعنی جهان خدا دارد اما این تفسیر بین صاحب نشانه و نشانه،
تفاوت قائل می‌شود که درست نیست.
وی ادامه داد: این آیه معنای دیگری دارد، آیت نمود خداست
و او را نشان می‌دهد. حرکت دست من، نمود جان داشتن من است، اگر جان از من
جدا شود، نمی‌توانم حرکت کنم، پس آیت بودن یعنی نمود چیزی که خودش را نشان
می‌دهد. مثل خورشید و نور آنکه از هم جدا نیستند و عین یکدیگرند.
محقق داماد بیان کرد: اصل دیگر درباره رابطه انسان و محیط زیست، این است
که خداوند در سوره هود، آیه 61، بشر را مأمور به آبادی زمین دانسته و جهان
را دست او سپرده است، پس وظیفه اوست که این دنیا را آبادتر کند. بنابراین
دو عبادت‌گاه داریم، یک مسجد و دیگری مزرعه، کارخانه، مدرسه و… که برای
آباد شدن زمین در آن تلاش می‌شود. شما به مسجد بروید اما درخت قطع کنید، از
عبادت خدا به دور است. ناله درخت، عبادت را می‌سوزاند.
استفاده مستقیم از منابع طبیعی، عین خیانت است
این استاد حوزه و دانشگاه، اصل دیگر را وحدت کامل بشریت دانست و اضافه
کرد: قرآن برای همه بشریت یک وحدت کلی قائل است که هیچیک را جدا نمی‌داند.
بزرگترین خیانت آن است که ما عین منابع طبیعی را استفاده کنیم، مواد معدنی
را از زمین بیرون بیاوریم و خودش را مصرف کنیم. سیاستمداری که قول داد پول
نفت را سر سفره مردم بیاورد، این جمله عین خیانت است، پول نفت باید به
تولید بیشتر منجر شود، نفت باید به شکل‌های مختلف دربیاید و فروخته شود،
خام فروشی آن اساساً ایراد دارد.
او اصل نهایی را اینگونه شرح داد: آخرین مسأله‌ای که اهمیت دارد، بر
اساس آیه 205 سوره بقره، نابود نکردن جانوران و طبیعت است، این آیه به
سیاستمدارانی اشاره می‌کند که برای به قدرت رسیدن قول‌هایی می‌دهند و پس از
آن فراموش می‌کنند، نسل درخت و موجود زنده را از بین می‌برند. چگونه است
که فردی در کمال وقار، علم و دانایی، ناگهان قاتل می‌شود؟ این نتیجه رفتاری
است که گیاه و نسل را از بین می‌برد و زمین را آلوده می‌کند.
محقق داماد در پایان گفت: از این بحث اینگونه نتیجه می‌گیریم که از نظر
قرآن در رابطه با طبیعت آزادی مطلق ندارد، بشر حقی دارد اما تکلیفی هم دارد
که وقتی از طبیعت استفاده می‌کند، باید مراقب آن هم باشد.
فساد در زمین معنای گسترده‌ای دارد که هم مادی است و هم معنوی، صلح و
دوستی در میان بشر، آبادی زمین است و آبادی زمین وظیفه‌ای که خدا به انسان
سپرده است. انسان خلیفه الله است اما امین الله هم هست، ما حق انسان را
می‌شناسیم اما حق طبیعت چیست؟
وی سخنانش را اینگونه به پایان برد: اگر شریعت اجازه نداده بود، من
نمی‌توانستم سر حیوان را ببرم و گوشت او را بخورم چرا که از نظر فلسفی من و
حیوان تفاوتی نداریم اما اگر قرار است انسان محترم باشد باز باید طبیعت را
محترم بشمارد و بر اساس شریعت آن را مقدس بشمارد، نه برای اینکه فایده
دارد، چون آیت خداوند است و نباید آلوده شود، پیاده کردن این اندیشه کار
سختی است اما اساس نگاه قرآن به طبیعت است.
نشست «الهیات و محیط زیست»، هشتمین نشست از سلسله نشست‌های مؤسسه فرهنگی
اکو است که به صورت دوره‌ای در راستای بازاندیشی در تعامل و دیپلماسی
فرهنگی با حضور نمایندگان کشورهای عضو این نهاد فرهنگی برگزار می‌شود.
این نشست نیز با حضور محمد مهدی مظاهری، دبیرکل مؤسسه فرهنگی اکو،
نمایندگان کشورهای افغانستان، پاکستان و جمعی از استادان فلسفه الهیات و
محیط زیست، در محل کتابخانه این مؤسسه برگزار شد.