بزرگنمايي:

راه ترقی- در راه بازگشت به خانه زن سالمندی را می‌بینم که جعبه‌ای از جوراب‌های رنگارنگ در دست‌ دارد و با نگاهی ملتماسانه از رهگذران می‌خواهد حداقل یک جفت از وی خریداری کنند. کمی آن طرف‌تر پیر مردی زانو بغل روی پارچه‌ای مندرس نشسته تا شاید رهگذران به وی کمک نقدی کنند. همچنان که از پله‌های مترو بالا می‌روم تا به در خروجی برسم، پیرمرد دیگری عصا به دست می‌بینم که در حال فروش باطری است و فریاد می زند3 تا باطری4000 تومان. «بیا ارزونه». «بیا حراجه».

شاید در نگاه اول این صحنه‌ها عادی و معمولی به نظر برسد، اما واقعیت این است که مواردی از این دست در جامعه کم نیست و می توان انتظار داشت با توجه به شرایط کنونی اقتصاد و حرکت جمعیت به سمت سالمندی شاهد موارد متعدد دیگری در آینده باشیم. سالمندانی که باید واپسین روزها را در آرامش، سکوت و رفاه به سر ببرند، به ناچار شرایط سخت و دشوار کار را نه به کیفیت دوران جوانی اما همچنان تجربه می کنند.

سالمند کیست؟

سالمندی بنا به تعریف سازمان بهداشت جهانی عبور از مرز 60 سالگی است و برای تمام افرادی که از حوادث و اتفاقات زندگی جان سالم به در برده‌اند و جوانی و میان‌سالی را پشت سر گذاشته‌اند، این دوران تحقق پیدا می کند. در واقع سالمندی بخشی از روند طبیعی زندگی انسان محسوب می‌شود و گذشت زمان بیماری‌های جسمی، مشکلات روحی و شرایط محیطی عواملی هستند که در این روند موثر هستند. امروزه افزایش امید به زندگی و کاهش سطح باروری و زاد و ولد موجب بالا رفتن شمار سالمندان نسبت به جمعیت کل شده و این رشد فزاینده افراد مسن همچنان ادامه دارد.

پدیده سالمندی در آینه‌ی آمار

جمعیت سالمند در ایران از 751607 نفر در سال 1335 به 4871518 نفر در سال 1395 رسیده است که از این تعداد در سال 1395، 2405742 نفر (49/38 درصد) سالمند مرد و 2465776 نفر (50/62 درصد) سالمند زن هستند. در سال 1395، تعداد سالمندان در نقاط شهری، 3455163 نفر (70/92 درصد) و در نقاط  روستایی 1413440 نفر ( 29/02 درصد) و 2915 نفر (0/06 درصد) سالمند غیر ساکن هستند. همچنین در طی این دوره سهم جمعیت بالای 65 سال از 4 به 6/1 درصد افزایش یافته است. بطوریکه این تغییرات نشان می دهد جمعیت سالمند کشور  در طی این مدت افزایش قابل توجهی داشته است.

بنابراین با توجه به حرکت جمعیت به سمت سالمندی و افزایش سرعت در روند حرکت سالمندی، نیاز به امکانات و خدمات رفاهی بیش از پیش احساس می‌شود. در حالی که نه تنها وضعیت بیمه‌های بازنشستگی مطلوب نیست بلکه بسیاری از سالمندان حتی از پوشش این گونه از بیمه‌ها برخوردار نیستند و همواره در شرایط اسفناک مشغول به کار هستند. به منظور پرداختن بیشتر به موضوع سالمندان کار، با «شیوا پروایی»، «دکترای جامعه ­شناسی دانشگاه تهران و پژوهشگر مسائل اجتماعی و جامعه ­شناسی سالمندی» به گفت و گو نشستیم.

سالمندان کار چه کسانی هستند؟

پروایی در خصوص سالمندان کار گفت: سالمندان و بازنشستگان دو بحث متفاوت هستند؛ از 8 میلیون نفر کل سالمندانی که بالای 60 سال هستند، حدود 40 درصد آنها تحت پوشش صندوق‌های بازنشستگی قرار دارند که بخش اعظم آنها تحت پوشش صندوق تامین اجتماعی و بازنشستگی کشوری هستند، بخشی نیز تحت پوشش دو صندوق روستاییان و عشایر و نیروهای مسلح و بقیه صندوق‌های اختصاصی که 14 صندوق دیگر است، تعداد کمی از افراد را تحت پوشش خود دارند.  

تقریبا 30 درصد سالمندان ما هم زیر پوشش بهزیستی و کمیته امداد هستند. به عبارتی با توجه به آنچه ذکر شد، می‌توان گفت فقر با سالمندی در هم آمیخته است. بسیاری از سالمندان، فقیر هستند و در دوره زندگی کاری توانایی خرید بیمه بازنشستگی را نداشته­‌اند و در نتیجه در وضعیت فعلی از خدمات بیمه‌ای برخوردار نیستند.

پس، می‌­توان گفت که بازنشستگان و سالمندان با هم متفاوتند؛ برخی از بازنشسته‌های ما سالمند هستند درحالی که برخی از  بازنشسته‌های ما سالمند نیستند. به این معنا که ما بازنشستگان پیش از موعد داریم یعنی افرادی هستند که زیر 50 سالگی هستند و بازنشسته شده‌اند. یعنی بحث‌های بازنشستگی و سالمندی با هم تفاوت دارد. پس بخشی از دوره بازنشستگی در دوره سالمندی سپری می‌شود. در حالیکه هر بازنشسته‌ای سالمند نیست. هر سالمندی هم بازنشسته نیست.

حال از نگاه من سالمندان کار سالمندانی هستند که تنها به نیروی کار خود وابسته هستند و منابع درآمدی دیگری ندارند و تنها منبع درآمدی آنها کار خودشان است و در مشاغل غیر رسمی، کاذب و مشاغل کارگری فعالیت می کنند. این افراد قبلا حق بیمه پرداخت نکرده‌اند و در حال حاضر بیمه بازنشستگی هم ندارند و تنها می‌توانند از نیروی کار خود استفاده کنند.

سالمندان کار و کودکان کار: دو مفهوم نزدیک به یکدیگر

پروایی در خصوص سالمندی و سنخ‌های مختلف آن گفت: سالمندان کار کسانی هستند که در اتوبان‌ها، چهار راه‌ها، بازارها و متروها کار می‌کنند. برخی از آنها نی میزنند و برخی دیگر دست فروشی می‌کنند، برخی نیز اجناس خیلی کمی می فروشند. خود سالمندان کار سنخ‌های مختلفی دارند که نیازمند مطالعه و بررسی است که بنده در حال حاضر در پروژه‌ای تحت عنوان «سالمندان کار در اقتصاد غیررسمی» در حال مطالعه‌ام.

وی افزود: از طرفی من سالمندان کار را مفهومی نزدیک کودکان کار می‌دانم. متاسفانه در جامعه ما بحث سالمندان کار بازتاب پیدا نکرده و به آن پرداخت نشده‌است. در مقابل بحث کودکان کار بسیار کار شده و صحبت‌های زیادی در قالب نشست‌های علمی و طرح‌های پژوهشی شده‌است و حمایت‌های مردمی و خیریه‌ای بسیاری در این خصوص صورت گرفته است. اما همانطور که گفتم درباره سالمندان کار این چنین نبوده و صدای سالمندان کار شنیده نمی‌شود.

دلایل بروز سالمندان کار

 پروایی در خصوص دلایل بروز سالمندان کار گفت: اقتصاد ناامن و پرتلاطم جامعه ایران، زندگی را برای سالمندان فرودست ناآرام­تر از پیش ساخته‌است و بسیاری از سالمندان بدون درآمد و فقیر در جست‌وجوی معاش و بقاء به خیابان­‌ها و فضاهای عمومی پناه آورده‌­اند. زیست سالمندان فرودست در وضعیت اقتصادی امروز بسیار دشوار شده است؛ به‌خصوص زمانی که فرد سالمندی از بیماری، ناتوانی جسمی و ازکارافتادگی­ رنج می‌­برد که با هزینه­‌های بالای درمانی و پزشکی همراه است.

از سوی­­ دیگر، در جامعه­‌ای که بازنشستگی، کالایی بوده که همگی استطاعت خرید این کالا را نداشته‌­اند و درنتیجه در دوره زندگی سالمندی فاقد هر گونه منبع درآمدی هستند، ظهور سنخ­‌هایی چون سالمندان کار گسترش می‌­یابد. امروز بسیارند سالمندانی که فاقد منابع درآمدی هستند، سالمندانی که تنها به نیروی کار خسته، نحیف و بیمار خود وابسته‌­اند و در شرایط معیشتی دشواری به­‌سر می­‌برند و درنتیجه برای دست­یابی به معیشت حداقلی در شکل سالمندان کار در فضاهای عمومی ظهور می­‌کنند.

چه باید کرد؟

پروایی در خصوص اینکه برای سالمندان کار چه می‌توان کرد، گفت: بهتر است در کنار کودکان کار بحث سالمندان کار عمومی شود. درباره آن بحث و گفت و گو شود و همچنین نشست برگزار شود. طرح و پروژه سازمانی درباره آن تعریف شود و در جامعه علمی و سیاسی کشور گفتمان سازی شود. باید سعی شود صدای سالمندان کار شنیده شوند. در هر حال بحث سالمندان کار، بحثی است که زیاد به آن پرداخته نشده‌است؛ از این رو باید به نحوی این بحث برساخته شود. خبرنگاران و روزنامه نگاران به سراغ این سالمندان بروند و صدای این افراد و مسائل و مشکلات و زندگی روزمره آنها در جامعه منعکس شود.

پیشنهاد دیگر بحث حضور دولت و حمایت دولت از این سالمندان است. دولت می‌تواند با شناسایی این افراد یعنی سالمندان کار آنها را تحت پوشش قرار دهد. از طرفی شهرداری‌ها هم می‌توانند به منظور سامان دهی این سالمندان طرح‌ها و برنامه‌هایی در نظر بگیرند.