بزرگنمايي:

راه ترقی - فرارو / متن پیش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
این نکته واضح است که فرآیند کاهش تعهدات به مراحل حساس نزدیک می‌شود. ایران و اروپا به سمت خطوط قرمز یکدیگر گام برمی‌دارند. اروپایی‌ها معتقدند کاهش دسترسی‌های آژانس و بالا بردن درصد غنی‌سازی توسط ایران، خط قرمزی است که عبور از آن می‌تواند به فعال‌سازی مکانیسم ماشه منجر شود. در مقابل، ایران نیز ضمن تاکید بر استمرار روند کاهش تعهدات، می‌گوید فعال‌سازی این مکانیسم خط قرمزی است که عبور اروپا از آن به تغییر دکترین هسته‌ای ایران منتهی خواهد شد.
از 15 آبان‌ماه، اجرای چهارمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای ایران به دستور رئیس‌جمهور حسن روحانی آغاز شد. پس از این گام، مقامات ایرانی درباره برداشته شدن گام‌های جدی‌تر و حتی پایان توافق هسته‌ای هشدار دادند.
گام چهارم کاهش تعهدات در شرایطی برداشته شد که گفتگو‌های ایران و اروپا درباره جبران خسارت تحریم‌های اقتصادی علیه ایران به جایی نرسیده بود. مقامات ایرانی می‌گویند هدف از فرآیند کاهش تعهدات، متقاعد کردن کشور‌های اروپایی به تامین منافع اقتصادی ایران است. اما فعلا هیچ نشانه‌ای از امکان تحرک اروپا برای تامین مطالبات اقتصادی ایران دیده نمی‌شود.
از این رو، مقامات ایران به برداشتن گام‌های جدی‌تر مانند خروج از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و پیمان عدم اشاعه هسته‌ای (ان پی تی) تهدید می‌کنند. روز شنبه (18 آبان) بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی، در نشستی خبری در محل تاسیسات هسته‌ای فردو، با بیان اینکه «87 تا 90 درصد به غنی سازی قبل از برجام نزدیک شده‌ایم» گفت: «فعلا گام چهارم را شروع کردیم و چو فردا شود فکر فردا کنیم. درباره گام چهارم تا سه چهار روز قبل از آن می‌پرسیدید من نمی‌دانستم چه اقدامی قرار است صورت بگیرد. سازمان انرژی اتمی تا خروج از ان پی تی را هم پیش بینی کرده بود.» کمالوندی افزود: «غنی سازی پنج درصد به سازمان دستور داده شده است و این ظرفیت در سازمان است که غنی سازی پنج، 20 یا 60 درصد را انجام دهیم.»
حمید بعیدی نژاد، سفیر ایران در بریتانیا، که یکی از مذاکره‌کنندگان برجام بود، در خصوص احتمال خروج از ان پی تی اظهارات مشابهی بیان کرده است. به گفته این دیپلمات، شکست برجام، تفکر خروج از پیمان ان پی تی در ایران را تقویت می‌کند. وی در گفتگویی با رسانه‌های انگلیسی تصریح کرد: «شکست برجام طبعا این تفکر را که ایران بدلیل عدم بهره مندی از حقوق خود در زمینه فن آوری صلح آمیز هسته‌ای باید از ان پی تی خارج شود را تقویت خواهد نمود، هر چند جمهوری اسلامی ایران در شرایط فعلی چنین گزینه‌ای را به نفع منافع کشور نمی‌داند.»
"در بحران هستیم"
اظهارات بعیدی‌نژاد ممکن است با هدف دلسرد کردن اروپا از واکنش نشان دادن به گام چهارم کاهش تعهدات بیان شده باشد. مهمترین اقدام ایران در گام چهارم، آغاز غنی‌سازی حدود پنج درصدی در تاسیسات حساس فردو بود. طبق برجام قرار بود تا 14 سال در این تاسیسات غنی‌سازی انجام نشود. اگر چه این اقدام کاملا با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی انجام شد، اما سه کشور اروپایی عضو برجام از آن ابراز نگرانی کردند. ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، حتی گفته است که گام چهارم قصد ایران برای خروج از برجام را نشان داد. اروپایی‌ها هنوز در حال بررسی نحوه پاسخ دادن به ایران هستند. آن‌ها گزینه فعال‌سازی مکانیسم حل مناقشه مندرج در برجام را بررسی کرده‌اند. امری که می‌تواند به بازگشت تحریم‌های بین المللی علیه ایران منجر شود. لذا، این احتمال وجود دارد که صحبت‌های بعیدی نژاد با هدف منصرف کردن اروپایی‌ها از فعال کردن چنین مکانیسمی بیان شده است.
بعیدی نژاد گفته است گام چهارم کاهش تعهدات «علامت هشداری بود که ما در بحران هستیم. هدف و مقصودمان، اجرای توافق هسته‌ای است نه فروپاشی آن.»
با این حال، سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، درباره فروپاشی برجام در آینده نزدیک و حتی تغییر دکترین هسته‌ای ایران هشدار داده است. وی در کنفرانس عدم اشاعه در مسکو، با اشاره به فرآیند کاهش تعهدات هسته‌ای گفت: «روشن است که ما به این روند ادامه می‌دهیم و تعهد خود را کاهش می‌دهیم و طبیعی است که به زودی به پایان این روند برسیم، چراکه دیگر تعهدی برای متوقف کردن باقی نمی‌ماند.»
هشدار عراقچی کاملا منطبق با وضعیت برجام بود. ایران تاکنون چهارم گام در زمینه کاهش تعهدات هسته‌ای برداشته است. تعهداتی که در این گام‌ها برداشته شد، تعهدات کلیدی نبودند. اما، هر چه گام‌های بیشتری برداشته شود، ایران به خطوط قرمز اروپا در برجام (مانند محدود کردن نظارت آژانس و غنی‌سازی بالای 20 درصد) نزدیک‌تر شد. اروپایی‌ها سه گام اول ایران را «سیاسی و سمبلیک» ارزیابی کردند به همین دلیل واکنش سردی نشان دادند و به ابراز نگرانی اکتفا کردند. اما با شروع مجدد غنی‌سازی در فردو در گام چهارم احساس خطر کردند. با این وجود، بعید است که در دو ماه آینده، اروپایی‌ها اقدام عملی مهمی علیه ایران انجام دهند. هر چند که ممکن است به ایران هشدار‌های تندی بدهند.
خطوط قرمز اروپا و ایران
فعلا پرسش اصلی این است آیا اروپا به تامین مطالبات نفتی و بانکی ایران در دو ماه آینده متقاعد خواهد شد؟ اگر متقاعد نشود، گام بعدی ایران چه خواهد بود؟ واضح است که ایران به خطوط قرمز اروپا نزدیک شده و چنانچه در نظارت آژانس تغییر ایجاد کند یا سطح غنی‌سازی را بالاتر ببرد، برجام به نحو بی‌سابقه‌ای به خطر خواهد افتاد. استمرار گام‌های ایران، اروپایی‌ها را در مقابل دو گزینه قرار می‌دهد: یا منافع اقتصادی ایران (مشخصا منافع نفتی و بانکی) را تامین کنند یا اینکه با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، به تحریم‌ها علیه ایران بپیوندند. فعلا هیچ نشانه‌ای از احتمال تامین منافع اقتصادی ایران توسط اروپا دیده نمی‌شود. بنابراین، گزینه دوم محتمل به نظر می‌رسد. به همین دلیل است که عراقچی، هشدار کم سابقه‌ای به اروپایی‌ها داد و از احتمال تغییر «دکترین هسته‌ای» ایران سخن گفت.
وی اعلام کرد: «در خصوص "اسنپ‌بک" (مکانیسم ماشه) من فکر می‌کنم کاملا برای تمام مشارکت‌کنندگان در برجام شفاف ساخته‌ایم که اسنپ‌بک و بازگشت قطعنامه‌های قبلی [شورای امنیت]خط قرمز ایران است. اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم [منشور ملل متحد]قرار گیرد، این به‌معنای آن است که "دکترین هسته‌ای" ما اشتباه بوده است و ما باید سیاست و دکترین هسته‌ای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.»
عراقچی مشخص نکرده است که منظور از تغییر دکترین هسته‌ای چیست. آیا ایران قصد دارد، غنی سازی را به 60 درصد برساند؟ آیا نظارت آژانس محدود خواهد شد؟ فعلا هیچ چیز معلوم نیست. با این حال، این نکته واضح است که فرآیند کاهش تعهدات به مراحل حساس نزدیک می‌شود. ایران و اروپا به سمت خطوط قرمز یکدیگر گام برمی‌دارند. اروپایی‌ها معتقدند کاهش دسترسی‌های آژانس و بالا بردن درصد غنی‌سازی توسط ایران، خط قرمزی است که عبور از آن می‌تواند به فعال‌سازی مکانیسم ماشه منجر شود. در مقابل، ایران نیز ضمن تاکید بر استمرار روند کاهش تعهدات، می‌گوید فعال‌سازی این مکانیسم خط قرمزی است که عبور اروپا از آن به تغییر دکترین هسته‌ای ایران منتهی خواهد شد. باید منتظر ماند و دید در چند ماه آینده، اروپا و ایران با این خطوط قرمز چه می‌کنند.