بزرگنمايي:

راه ترقی - روزنامه سازندگی / متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
روز یکشنبه، حسن روحانی رئیس‌جمهور خبر داد، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران در تلاش‌های اکتشافی خود که از سال 95 شروع‌شده بود، موفق به کشف یک میدان بزرگ نفتی با ذخیره نفت درجای به میزان 53 میلیارد بشکه نفت شده است.
فریده عنایتی | «آن روز که مظفرالدین شاه امضای خود را پای قرارنامه‌ای نهاد که امتیاز بهره‌برداری از نفت سرتاسر ایران را –به‌استثنای پنج ایالت شمالی هم‌مرز روسیه- به آن استرالیایی انگلیسی‌تبار، ویلیام ناکس دارسی، اعطا می‌کرد، نه او می‌دانست چه می‌کند و نه آن ماجراجوی گمنام می‌دانست که کلید چه گنج روانی را به دست آورده است.» (بخشی از کتاب خواب آشفته نفت نوشته محمدعلی موحد). حالا به نظر می‌رسد 118 سال بعدازآن ماجرا، این گنج روان، با منابع جدیدی مواجه شده است.
روز یکشنبه، حسن روحانی رئیس‌جمهور خبر داد، مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران در تلاش‌های اکتشافی خود که از سال 95 شروع‌شده بود، موفق به کشف یک میدان بزرگ نفتی با ذخیره نفت درجای به میزان 53 میلیارد بشکه نفت شده است. گفته می‌شود این میدان نفتی که از بستان تا امیدیه در استان خوزستان به وسعت 2400 کیلومترمربع گسترده شده، 80 متر عمق دارد. البته دو روز قبل از اینکه روحانی این خبر را بدهد، صالح هندی، مدیرعامل اکتشاف شرکت ملی نفت با انتشار فیلمی در فضای مجازی از اکتشاف‌های جدید در حوزه نفت و گاز کشور خبر داده بود. پیش‌ازاین هم شرکت ملی نفت ایران در هفته دولت در گزارش عملکرد خود از کشف یک میدان جدید گازی در جنوب کشور خبر داده و اعلام کرده بود حفاری نخستین چاه اکتشافی آن در جنوب فارس به گاز رسیده است. گفته می‌شود این میدان یک تریلیون مترمکعب گاز در خود ذخیره دارد و در عمق حدود چهار هزار متری زمین کشف‌شده است. ذخایر گاز این میدان توانایی تأمین گاز 16 سال استان تهران را دارد. به گفته دهقان، محاسبه اقتصادی نشان می‌دهد که بیش از 40 میلیارد دلار عایدات حاصل از گاز و میعانات گازی این میدان خواهد بود.
بر اساس آخرین گزارش تراز هیدروکربوری کشور متوسط مصرف سالانه گاز استان تهران (سال 1395) حدود 23 میلیارد مترمکعب شامل مصارف گاز خانگی، تجاری، صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه نفت بوده که شانزده برابر شدن این مصرف معادل 370 میلیارد مترمکعب است. بنابراین درصورتی‌که ضریب بازیافت این میدان جدید گازی 30 درصد تعیین شود ذخیره گاز اثبات‌شده میدان بین یک تا 1,2 تریلیون (1200 میلیارد) مترمکعب و ذخیره گاز قابل‌برداشت آن حدود 370 تا 400 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود.
از جزئیات کشف میدان جدید نفتی در جنوب ایران هم خبر می‌رسد این میدان در شمال خوزستان کشف‌شده که بنا بر اطلاعات اولیه، با کشف این میدان جدید، حجم ذخایر اثبات‌شده نفت کشور تغییر خواهد کرد. با استناد به گزارش عملکرد شرکت ملی نفت ایران ذخایر جدید نفت در سازند ایلام و سازند گورپی کشف شده که حجم ذخایر و نوع نفت آن به‌زودی منتشر خواهد شد.
با این میادین نفتی تازه کشف‌شده هم‌اکنون ایران در رتبه چهارم ازنظر ذخایر نفتی و در رتبه دوم ذخایر گازی در دنیا قرار دارد که درمجموع رتبه اول ذخایر هیدروکربوری دنیا از آن کشور است.
‌چقدر نفت داریم؟
بر اساس آمارهای اوپک، ذخایر نفت و گاز ایران در سال گذشته میلادی 155,6 میلیارد مترمکعب و حجم ذخایر گاز ایران 33.9 تریلیون مترمکعب بوده است که نسبت به سال 2017 تغییری نکرده است. شرکت بی‌پی نیز ذخایر نفت ایران در سال گذشته را 155.6 میلیارد بشکه و ذخایر گاز قابل‌استخراج آن را 31.9 تریلیون مترمکعب برآورد کرده که نسبت به سال 2017 تغییری نکرده است.
بررسی‌های آماری BP از انرژی جهانی که در سال 2018 منتشر شد و حاوی اطلاعاتی تا پایان سال 2017 است نشان می‌دهد: ایران بعد از ونزوئلا، عربستان سعودی و کانادا، چهارمین کشور از نظر ذخایر نفتی است. از منظر ذخایر گاز طبیعی هم ایران بعد از روسیه قرار دارد.براساس گزارش‌های منتشرشده، ایران در سال گذشته حدود 260 میلیارد مترمکعب گاز و 1,5 میلیارد بشکه نفت و میعانات گازی استخراج کرده و عدم کاهش ذخایر نفت و گاز نشان می‌دهد که نهایتاً ایران تقریباً همین میزان ذخایر جدید نفت و گاز پیداکرده است یا توانسته ذخایر میادینی که طی سال‌های گذشته کشف کرده بود را تثبیت کند. معمولاً برای تثبیت ذخایر دقیق یک میدان، حفاری چندین چاه در نقاط مختلف لازم است تا برآورد نهایی انجام شود و بعدازآن، ذخایر میدان جدید به آمار ذخایر نفت و گاز کشور افزوده می‌شود. ایران می‌گوید در میدان ارم یک چاه حفرشده است.
‌میدان نفتی جدید ایران در رسانه‌های خارجی
بعد از صحبت‌های رئیس‌جمهوری درباره کشف میدان نفتی جدید، رسانه‌های بین‌المللی به انتشار و بررسی این موضوع پرداختند. الجزیره در گزارشی دراین‌باره نوشت: حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران اعلام کرده میدان نفتی جدید به ظرفیت 53 میلیارد بشکه کشف‌شده است. با این کشف تازه، میزان ذخایر نفتی 150 میلیارد بشکه‌ای ایران، یک‌سوم افزایش خواهد یافت. طبق این گزارش، ذخایر نفت به نفت خامی اشاره دارد که ازنظر اقتصادی امکان استخراج آن‌ها فراهم باشد. این ارقام با توجه به استانداردها در کشورهای مختلف متفاوت است. اما همچنان معیاری برای مقایسه میان کشورهای تولیدکننده نفت است.
براساس گزارش الجزیره، ایران چهارمین کشور ازنظر ذخایر نفتی و دومین کشور ازنظر ذخایر گازی است. بعد از کشف این میدان نفتی با ظرفیت 65 میلیارد بشکه در اهواز، ایران می‌تواند به دومین دارنده ذخایر نفتی جهان تبدیل شود.
«منوچهر تکین» مشاور بین‌المللی نفت و انرژی در گفت وگو با الجزیره اعلام کرد: «هنوز مشخص نشده که چه میزان نفت از این میدان تولید خواهد شد. این بیانیه توسط سیاستمداران اعلام‌شده است و آن‌ها جزییات فنی زیادی ارائه نداده‌اند. در این اطلاعیه گفته نشده که این 53 میلیارد بشکه نفت درجای است یا نفت قابل بازیابی. البته حتی اگر این میزان نفت درجای باشد، حداقل 20 تا 30 درصد آن قابلیت بازیابی خواهد داشت که بازهم رقم بزرگی را شامل می‌شود.» به گفته تکین، کشف این میدان نفتی با تولید نفت متفاوت است. برای تولید نفت و گاز به زمان بیشتری نیاز است. تکین معتقد است حداقل دو تا سه سال زمان برای تولید از این میدان زمان لازم است.
رویترز هم در گزارشی به نقل از آژانس بین‌المللی انرژی نوشت: «ذخایر نفت ثابت‌شده ایران در ژانویه امسال، 157 میلیارد بشکه اعلام‌شده بوده است. ایالات‌متحده بعد زمان توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی در سال 2015، دوباره تحریم‌هایی برای خنثی کردن شاهرگ حیاتی ایران، یعنی صادرات نفت اعمال کرده است.»
‌وضعیت نفتی ایران چطور است؟
آژانس بین‌المللی انرژی در خلاصه بررسی کشورهای تولیدکننده نفت در بخش ایران نوشت: ایران در میان ده کشور برتر تولیدکننده نفت در جهان و 5 تولیدکننده برتر گاز طبیعی قرار دارد. این گزارش همچنین ادامه داد: ایران در سال 2017، 4,7 میلیون بشکه نفت و سایر میعانات گازی تولید کرده است. تنگه هرمز و سواحل جنوبی شرقی ایران مسیر مهم برای صادرات نفت کشور محسوب می‌شود.
طی سال‌ها تحریم، تاثیرات زیادی در تولید و صادرات نفت ایران داشته است. آژانس بین‌المللی انرژی به نقل از صندوق بین‌المللی پول نوشت: درآمد صادرات نفت و گاز طبیعی ایران در سال مالی 2015-2016، 33,6 میلیارد دلار بوده است. این رقم از 55.4 میلیارد دلار سال مالی 2014-2015، 40 درصد کاهش را نشان می‌دهد.
آژانس بین‌المللی انرژی همچنین تخمین زده است که درآمد خالص صادرات نفت ایران درمجموع در سال 2016، 36 میلیارد دلار بوده است. این افت ناگهانی به دلیل کاهش حجم صادرات و کاهش قیمت نفت خام بوده است. این دلایل باعث شد درآمد کل صادرات نفتی ایران با کاهش مواجه شود.
در سال مالی 2016-2017 درآمد صادرات نفت و گاز طبیعی ایران به 57,4 میلیارد دلار افزایش یافت که به دنبال اجرای برجام و توافق ایران با قدرت‌های جهانی بود. تا قبل از این آمار جدید که منتشر شود، ایران تقریباً 10 درصد از ذخایر نفت خام جهان و حدود 13 درصد از ذخایر نفت اوپک را در اختیار داشت. بیش از 70 درصد از ذخایر نفت خام ایران در سواحل کشور و بیشتر در خلیج‌فارس قرار دارد.
بیشتر ذخایر نفت ایران در ساحل (71 درصد) و حوزه خوزستان تقریباً 80 درصد از کل ذخایر دریایی را داراست. ایران همچنین 0,5 میلیارد بشکه ذخایر اثبات‌شده نفت در دریای خزر دارد و دارای میادین مشترک با عراق، قطر، کویت و عربستان سعودی است.
‌یک قرن بعد از اولین اکتشاف
سال 1855 برای نخستین بار، زمین‌شناسی در مقاله‌ای به نام (Loftus) لوفتوس به «زمین‌شناسی نواحی مرزی ترکیه- ایران» چشمه‌های نفت و قیر در مناطقی از جنوب غربی ایران اشاره کرد. اروپائیان به این مقاله توجه کردند و بر آن شدند، امکان وجود منابع نفتی در ایران را به‌طور عملی بررسی کنند. ماهنامه «اکتشاف و تولید» در مقاله‌ای به تاریخچه اکتشاف نفت در ایران پرداخته است. طبق این مقاله، در زمان قاجار که یکسری واگذاری‌ها انجام می‌شد، برای اولین بار امتیاز کشف و استخراج همه معادن ایران، ازجمله نفت از طرف دولت ایران به یک انگلیسی، به نام بارون جولیوس دورویتر واگذار شد. اما درواقع بعد از قرارداد دارسی بود که اولین چاه در ایران حفاری شد. چند ماه پس از امضای توافقنامه دارسی، دارسی حفاری اولین چاه را در ناحیه چیاسرخ در شمال شهر قصرشیرین به سرپرستی جرج رینولدز، فارغ‌التحصیل کالج سلطنتی هند که پیش‌تر سوابقی در زمینه حفاری در سوماترا داشت، آغاز کرد. به‌رغم مشکلات پیش رو چون ناامنی و صعب‌العبور بودن راه‌ها، اولین چاه در تابستان سال 1903 در عمق 507 متری به گاز و اندکی نفت و چاه دوم نیز چندی بعدتر در عمق مشابهی به نفت رسید. بهره‌دهی این چاه‌ها که حدود 175 بشکه در روز بودند، به دلیل بازده کم و هزینه‌های حمل‌ونقل، مقرون‌به‌صرفه شناخته نشد و درنهایت این چاه‌ها متروکه شدند. منطقه چیاسرخ در مرزبندی‌های بعدی به دولت عثمانی واگذار شد و در حال حاضر هم میدان نفتی کوچکی در عراق است.
سال 1903، دالتون در گزارشی به نام ناحیه «میادین نفتی در جنوب غربی ایران» ماماتین و شاردین در حوالی رامهرمز و ناحیه نفتون در مسجدسلیمان را ازنظر داشتن منابع نفتی مستعد شناسایی کرد. انتشار این گزارش و نتایج ناموفق در چیاسرخ، دارسی را بر آن داشت که برای تأمین سرمایه برای اکتشاف در نواحی جنوبی ایران با شرکت نفت برمه که شرکتی اسکاتلندی بود، مذاکره کند. این مذاکرات در سال 1905 به تشکیل شرکتی به نام سندیکای امتیازات ایران منجر شد که مرکز آن در گلاسکو، در اسکاتلند بود.
با تأسیس این شرکت کار حفاری در ناحیه ماماتین آغاز شد و در سال‌های 1906 و 1907 دو چاه تا اعماق 590 و 658 متر در این ناحیه حفر شدند که هیچ‌یک به نفت نرسیدند. پس‌ازاین ناکامی رینولدز تجهیزات حفاری را به منطقه‌ای به نام نفتون در حوالی مسجدسلیمان منتقل ساخت. زیرا بر اساس گزارش دالتون، این منطقه به دلیل داشتن آتشکده‌ای قدیمی و چشمه‌های نفتی متعدد حائز اهمیت تشخیص داده‌شده بود. فعالیت رینولدز در ناحیه نفتون در دو محل حفاری متمرکز شد. حفاری چاه شماره 1 و 2 به ترتیب در ژانویه و مارس سال 1908 آغاز شد. سرانجام ساعت 4,5 بامداد پنجم خرداد سال 1287، با رسیدن به چاه شماره 1 در عمق 356 متری به نفت، صنعت نفت در خاورمیانه پای در منصه ظهور گذاشت.