بزرگنمايي:

راه ترقی - فرارو / متن پیش رو در فرارو منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
دقیقا یک سال پیش، ظریف در نشست گفتگو‌های مدیترانه‌ای خطاب به اروپا گفته بود که نمی‌شود بدون اینکه خیس شد، شنا کرد. یک سال گذشت، اروپایی‌ها نه تنها خیس نشدند بلکه حتی در شنا کردن هم تردید کردند. اما آیا این باعث می‌شود که ایران از اروپا دور شود و مستقیما با آمریکا وارد گفتگو شود؟ هنوز پاسخ مشخصی برای این سوال وجود ندارد. با این حال، ظاهرا، تحولاتی در این زمینه در حال رخ دادن است. ایران و آمریکا به تازگی با وساطت سوئیس برخی از زندانیان یکدیگر را آزاده کرده‌اند. ظریف نیز در ماموریتی مرتبط با همین موضوع به زوریخ سفر کرده است. علاوه بر این، حسن روحانی ممکن است در روز‌های آینده به ژاپن سفر کند. توکیو، مشغول وساطت میان تهران و واشنگتن است. از این رو، باید منتظر ماند و دید که آیا حاشیه‌نشینی ظریف به معنای ناامیدی وی از حل مشکلات ایران و اروپاست یا اینکه وزیر خارجه بدون سروصدا روی طرح جدیدی کار می‌کند.
همزمان با افزایش تنش‌ها در مناسبات ایران و اروپا، تحرکات رئیس دستگاه دیپلماسی ایران که در یک ماه گذشته کمتر شده بود، بار دیگر شدت گرفته است. اما این بار، محور تحرکات دیپلمات ارشد ایران، اروپا نیست بلکه، آمریکاست.
پنجمین نشست سالانه «گفتگو‌های مدیترانه‌ای» با شعار «فراسوی آشوب، یک دستور کار مثبت» از پنجم تا هفتم دسامبر با حضور تعدادی از دیپلمات‌های بلندپایه کشور‌ها در پایتخت ایتالیا برگزار شد. این نشست، یک همایش جهانی است که مقامات و نمایندگان بسیاری از کشور‌ها در آن حضور پیدا می‌کنند و درباره تحولات مهم بین المللی گفتگو می‌کنند.
پارسال در چنین روز‌هایی نشست یادشده با حضور محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، برگزار شد. ظریف یکی از سخنرانان برجسته این رویداد بین المللی بود و اظهاراتش، خصوصا در رابطه با لزوم مقابله اروپایی‌ها با تحریم‌های آمریکا علیه ایران، توجه زیادی را جلب کرد. امسال نیز با توجه به تحولات مهمی که میان ایران و غرب در جریان است، انتظار می‌رفت که ظریف در این نشست حضور پیدا کند. خاصه آنکه رقبای ایران، مثل عربستان نمایندگانی به آنجا اعزام کرده‌اند. در نشست امسال گفتگو‌های مدیترانه‌ای، عادل الجبیر وزیر مشاور عربستان در امور خارجی، اظهارات تندی علیه سیاست منطقه‌ای ایران و همچنین ناآرامی‌ها در این کشور بیان کرد. الجبیر مدعی شد تظاهرات در عراق و لبنان، «فریادی» از ملت‌های منطقه در مقابل ایران است که «دیگر بس است.» این دیپلمات سعودی همچنین ناآرامی‌ها در ایران را «نتیجه 40 اهمال‌کاری و عدم توجه به ملت» دانست.
اما از جانب ایران کسی حضور نداشت که حداقل روایت و دیدگاه این کشور را در این رویداد بین المللی مطرح کند. البته، دست اندرکاران نشست گفتگو‌های مدیترانه‌ای ظریف را دعوت کرده بودند، اما چند روز قبل از برگزاری این نشست، ظریف اعلام کرد در این نشست شرکت نخواهد کرد. رئیس دستگاه دیپلماسی ایران گفته است «به دلیل تعهدات غیرمنتظره جدید» نمی‌تواند به رم برود.
هنوز به طور دقیق معلوم نیست که این تعهدات چیست، اما واضح است که تحرکات و فعالیت‌های ظریف در عرصه عمومی کمتر شده است. ظریف از یازدهم نوامبر تا دوم دسامبر هیچ توئیتی منتشر نکرد. امری که با توجه به فاصله زمانی توئیت‌‎های قبلی وزیر خارجه، غیرمعمول به نظر می‌رسد. این دوره دقیقا با ناآرامی‌ها در ایران همزمان بود. حتی برخی این دیدگاه را مطرح می‌کنند که ظریف به خاطر همین ناآرامی‌ها تمایلی به شرکت در نشست رم نشان نداد. جدای از این، بعد از همین دوره، شایعاتی درباره استعفای ظریف منتشر شد که البته ظریف شخصا آن‌ها را تکذیب کرد.
کلاف سردرگم برجام
اما سوای ناآرامی‌ها، احتمالا ظریف چشم انداز امیدوارکننده‌ای در مناسبات هسته‌ای ایران و اروپا نیز نمی‌بیند. برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که حاصل تلاش‌های خستگی‌ناپذیر ظریف و تیم‌اش در چند سال بوده، به نحو فزاینده‌ای به مرز فروپاشی نزدیک می‌شود.
روز جمعه، کمیسیون مشترک برجام در وین برگزار شد. گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌داد که جلسه طرف‌های توافق هسته‌ای تنش‌آلود خواهد بود. جلسه برگزار شد و عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، که در این جلسه حضور داشت، گفت: «بحث‌ها در یک فضای نسبتا پرتنشی صورت گرفت.»
اروپایی‌‎ها در این جلسه از ایران خواسته‌اند که به توافق هسته‌ای پایبند بماند. اما به رغم تهدید قبلی مبنی بر فعال‌سازی مکانیسم حل اختلاف، از فعال‌سازی این سازوکار خودداری کردند. کشور‌های اروپایی در یک ماه گذشته، ضمن متهم کردن ایران به نقض برجام، چند بار این کشور را تلویحا به بازگرداندن تحریم‌های بین المللی تهدید کرده‌اند. آن‌ها به تازگی حتی ایران را متهم کرده‌اند که با توسعه موشک‌های بالستیک دارای قابلیت هسته‌ای، قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل را هم نقض کرده است. سه کشور اروپایی عضو برجام - بریتانیا، فرانسه و آلمان- اواخر هفته گذشته در نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، ادعا کردند «توسعه موشک‌های بالستیک دارای قابلیت هسته‌ای توسط ایران» با قطعنامه شورای امنیت که از ایران می‌خواهد هیچ فعالیتی در زمینه توسعه چنین موشک‌هایی انجام ندهد، مغایر است. ظریف در پاسخ به این نامه، به شدت از اروپایی‌ها انتقاد کرد و در توئیتی نوشت: «نامه اخیر سه کشور اروپایی به شورای امنیت درباره موضوع موشکی، دروغی از سر استیصال برای سرپوش گذاشتن بر ناتوانی حقارت‌بار آن‌ها در ایفای حداقل تعهداتشان مطابق برجام است. اگر سه کشور اروپایی به دنبال اندکی اعتبار بین‌المللی هستند، باید به جای تن دادن به زورگویی ایالات متحده، حق حاکمیت خود را اعمال کنند.»
ظریف امسال به دلیل «تعهدات غیرمنتظره جدید» در نشست بین المللی گفتگوهای مدیترانه‌ای شرکت نکرد.
در یک سال گذشته، پس از خروج یکجانبه کاخ سفید از برجام، ایران و اروپا درگیر یک اختلاف ادامه‌دار شده‌اند. از یک طرف، ایران می‌گوید اروپایی‌ها تعهدات برجامی‌شان در حوزه عادی سازی روابط اقتصادی با ایران را اجرا نکرده‌اند و در نتیجه برای استمرار اجرای برجام از سوی ایران، اروپایی‌ها باید منافع اقتصادی ایران را تامین کنند. از طرف دیگر، اروپایی‌ها در عین ناتوانی در جبران خسارت‌های اقتصادی ایران، از این کشور می‌خواهند کاملا به برجام پایبند بماند، در غیر این صورت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران بازخواهند گشت.
در جلسه اخیر کمیسیون مشترک، مقامات ایران به اروپایی‌ها گفته‌اند بدون نفع بردن ایران از برجام استمرار اجرای این توافق از سوی ایران امکان‌پذیر نیست. به گفته عراقچی، در جلسه یادشده، موضع ایران این بود که «بدون هیچ شوخی و با جدیت کامل که روند کاهش تعهدات ایران ادامه خواهد یافت، تا زمانی که راه حل‌هایی برای برخورداری ایران از منافع برجام و همچنین رفع تحریم‌ها پیدا شود.»
تقریبا یک ماه دیگر، موعد برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات فرامی‌رسد. منابع دیپلماتیک اروپایی می‌گویند تصمیم سیاسی اروپا در زمینه بازگشت تحریم‌های بین المللی به گام بعدی کاهش تعهدات موکول شده است. به عبارت دیگر، اروپایی‌ها تا ماه ژانویه صبر خواهند کرد تا در صورتی که ایران تعهدات بیشتری را متوقف کرد، درباره فعال‌سازی مکانسیم حل اختلاف یا شاید هم مکانیسم ماشه تصمیم‌گیری کنند.
طرح جدید ظریف؟
در چنین شرایطی به نظر می‌رسد ظریف نسبت به هرگونه تحول مثبت در مناسبات ایران و اروپا ناامید شده و سعی می‌کند تحرکات خود را در این زمینه محدود کند. همزمان با بالا گرفتن تنش‌ها در مناسبات ایران و غرب، سفر‌های خارجی ظریف نیز کمتر شده است. یکی از آخرین سفرهای خارجی وی، به قزاقستان بود که در آنجا نسبت به بازگشت رویکرد برد- باخت در مناسبات ایران و غرب هشدار داد و گفت در چنین رویکردی همه بازنده خواهند بود.
به نظر می‌رسد ظریف بر مبنای همین ارزیابی، تمرکز خود را بر یافتن راهی برای به دست گرفتن ابتکار عمل در مناسبات ایران و آمریکا قرار داده است. ظاهرا یکی از دلایل تمایل ظریف به تنش‌زدایی با آمریکا، رفتار اروپایی‌ها در یک سال گذشته و تعلل آنها در تامین منافع اقتصادی ایران است. وزیر خارجه ایران اخیرا به تندی از اروپا انتقاد کرده و گفته اروپا در ایفای حداقل تعهدات برجامی‌اش، دچار «ناتوانی حقارت‌بار» شده است.
دقیقا یک سال پیش، ظریف در نشست گفتگو‌های مدیترانه‌ای خطاب به اروپا گفته بود که نمی‌شود بدون اینکه خیس شد، شنا کرد. یک سال گذشت، اروپایی‌ها نه تنها خیس نشدند بلکه حتی در شنا کردن هم تردید کردند. اما آیا این باعث می‌شود که ایران از اروپا دور شود و مستقیما با آمریکا وارد گفتگو شود؟ هنوز پاسخ مشخصی برای این سوال وجود ندارد. با این حال، ظاهرا، تحولاتی در این زمینه در حال رخ دادن است. ایران و آمریکا به تازگی با وساطت سوئیس برخی از زندانیان یکدیگر را آزاده کرده‌اند. ظریف نیز در ماموریتی مرتبط با همین موضوع به زوریخ سفر کرده است. علاوه بر این، حسن روحانی ممکن است در روز‌های آینده به ژاپن سفر کند. توکیو، مشغول وساطت میان تهران و واشنگتن است. از این رو، باید منتظر ماند و دید که آیا حاشیه‌نشینی ظریف به معنای ناامیدی وی از حل مشکلات ایران و اروپاست یا اینکه وزیر خارجه بدون سروصدا روی طرح جدیدی کار می‌کند.