بزرگنمايي:

راه ترقی - شرق / متن پیش رو در شرق منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
لیلا مرگن| نزدیک سه هزار میلیارد تومان اعتبار از محل صندوق توسعه ملی در استان سیستان و بلوچستان هزینه شد؛ اما امروز که در آستانه افتتاح یکی از پروژه‌‎های عظیم آب و خاک در این منطقه هستیم، سردرگمی جامعه محلی درباره نحوه توزیع آب، شاید بزرگ‌ترین سد راه مجریان برای افتتاح این پروژه باشد. هزاران کیلومتر لوله در زمین کار گذاشته شد تا 400 میلیون متر مکعب آب را از چاه‌‌نیمه‌ها واقع در پنج کیلومتری زهک و در حاشیه روستای قلعه‌نو به 46 هزار هکتار از اراضی دشت سیستان منتقل کند؛ اما درحالی‌که مسئولان خبر از پیشرفت فیزیکی 98 درصدی پروژه می‌دهند و این طرح در آستانه افتتاح قرار دارد، نه‌تنها جامعه محلی نمی‌داند آب چگونه قرار است بین حقابه‌داران توزیع شود، بلکه همان مردمی که زمین رایگان در اختیار دولت قرار دادند تا کار لوله‌گذاری به پایان برسد، از شیوه پیشنهادی مجریان طرح یعنی تجمیع زمین برای دسترسی به آب و ادامه کشت‌و‌کار ناراضی هستند و نمی‌دانند این مشکل بزرگ چگونه قرار است حل شود. کارشناسان هم بر این باورند که مطالعات کافی در زمینه این طرح انجام نشده است و سؤال‌های بی‌شماری در ارتباط با آن وجود دارد. آنها می‌گویند که با توسعه روش آبیاری نوین در دشت سیستان، احتمال دارد برای همیشه اراضی کشاورزی این منطقه به‌دلیل افزایش کانون ریزگردها و شورشدن خاک (ناشی از محاسبه‌نشدن درست نیاز به آبشویی) از دسترس خارج شوند و این طرح زمین‌های کشاورزی منطقه را به اراضی لم‌یزرع تبدیل کند. در نتیجه ممکن است سیستان به سرزمینی خالی از سکنه تبدیل شود.
احمدعلی موهبتی، استاندار سیستان و بلوچستان، در شورای برنامه‌ریزی و توسعه این استان انتهای آبان‌ماه سال جاری از آبگیری طرح 46 هزار هکتاری خبر می‌دهد. این طرح یکی از پروژه‌های عظیم آب و خاک کشور است که با صرف نزدیک به سه هزار میلیارد تومان اعتبار از محل صندوق توسعه ملی حدود یک دهه قبل کلید خورد و حالا مسئولان وزارت جهاد کشاورزی آن را با پیشرفت فیزیکی 98 درصدی در آستانه افتتاح می‌دانند. درحالی‌که هدف از اجرای این طرح رساندن آب به اراضی کشاورزی دشت سیستان اعلام شده است اما کشاورزان سیستانی هنوز نمی‌دانند که نحوه توزیع آب در منطقه چگونه است، درحالی‌که باید پیش از افتتاح طرح، مردم درباره سازوکارهایی اجرائی آن کاملا توجیه شده باشند.
تخصیص رایگان زمین برای عبور لوله
در آستانه اجرائی‌شدن طرح، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری نشستی در سیستان و بلوچستان برگزار می‌کند و در این نشست مشخص می‌شود که بسیاری از تسهیلگران پروژه درباره سازوکارهای اجرائی طرح و نحوه توزیع آب یا بی‌اطلاع هستند یا راهکار وزارت جهاد کشاورزی در این رابطه را اجرانشدنی می‌دانند. غلامحسین قوی‌پنجه، یکی از تسهیلگران پروژه، در گفت‌وگو با «شرق» درباره طرح 46 هزار هکتاری عنوان می‌کند: مردم به خودی خود از طرح راضی هستند و آن را طرحی ولایی و ملی می‌دانند. این طرح کمک مقام معظم رهبری به مردم سیستان است اما متأسفانه مجریان همگام و هماهنگ با مردم نیستند و بدون مشارکت و مشورت با مردم، تصمیم گرفته‌اند.
قوی‌پنجه تأکید می‌کند: قبل از اجرای طرح باید از معتمدان، ریش‌سفیدان و آبیاران منطقه نظرخواهی می‌شد، اما این اتفاق نیفتاده است. به گفته او درحال‌حاضر جهاد کشاورزی بحث تجمیع اراضی کشاورزی را مطرح کرده است، درحالی‌که در سیستان زمین به‌منزله ناموس مردم است و هیچ‌کس حاضر نیست زمینش را عوض کند.
او ادامه می‌دهد: وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده که مردم باید در قطعاتی که خودش تعیین کرده است، کشت‌و‌کار‌ انجام دهند، درحالی‌که بعضی از باغات مردم، در خارج از قطعات قرار گرفته است. ‌آقایان می‌گویند این باغ را خراب کن و یک شوره‌زار را که زمین فرد دیگری است، به باغ تبدیل کن. کشاورز چرا باید باغ زنده را که میوه می‌دهد رها کند تا خشک شود. چهار تا پنج سال زمین دیگری را آباد کند که بعد از 10 سال دیگر آیا به ثمر برسد یا نه.
این تسهیلگر می‌گوید: مردم در سیستان بابت مسیر لوله‌ها یک ریال هم از دولت پول نگرفتند و زمین‌ها را رایگان در اختیار طرح قرار دادند، ولی متأسفانه طوری برنامه‌ریزی کردند که فکر می‌کنم 10 درصد مردم از این طرح راضی باشند.
عجله در اجرای طرح
علیرضا سروری‌نژاد، کارشناس خاک و مدیر اجرائی پروژه بین‌المللی منارید در سیستان و بلوچستان نیز در گفت‌وگو با «شرق» از عجله مجریان طرح برای به‌مناقصه‌گذاشتن و اجرای آن خبر می‌دهد.
او می‌گوید: سطح زیر کشت در دشت سیستان بسته به میزان آبی که از آن سوی مرزها می‌آید، بین 150 تا 200 هزار هکتار متغیر است. وزارت جهاد کشاورزی می‌خواهد 400 میلیون مترمکعب از آب چاه‌نیمه‌ها را به 46 هزار هکتار از اراضی دشت سیستان برساند. به این ترتیب بخشی از اراضی کشاورزی سیستان زیر کشت نمی‌رود و براساس آنچه اعلام شده است، این 46 هزار هکتار قطعات پراکنده‌ای که در 200 هزار هکتار اراضی کشاورزی منطقه هستند، روی نقشه مشخص شده است و عملیات آب‌رسانی به آن انجام می‌شود.
او اضافه می‌کند: در طرح‌هایی از این دست ابتدا باید الگوی کشت مشخص شود، بعد نیاز آبی برآورد شود و براساس حجم آب انتقالی، طراحی انجام شود اما در این طرح هیچ‌یک از این اقدامات انجام نشده است، ضمن آنکه به مباحث اقتصادی و اجتماعی که بزرگ‌ترین چالش طرح‌هایی از این دست است هم توجه نشده و مردم را در طرح مشارکت نداده‌اند. به گفته سروری‌نژاد، این طرح در قالب طرح EPC (طراحی و ساخت) با عجله به مناقصه رفته است و دلیل این همه عجله هم اهداف سیاسی و آماده‌شدن طرح برای رقابت‌های انتخاباتی بوده است.
او می‌گوید: در این طرح، حقابه‌دار کسی است که براساس سند که فردی به نام مدیری در سال 1311 نوشته است، دارای حقابه باشد همچنین افرادی که در سندی به نام کاراسه که در سال 1343 تهیه شده است، دارای حق بوده‌اند، حقابه‌دار معرفی شده‌اند، درحالی‌که شرایط فعلی منطقه بعد از 50 سال تغییر کرده است. به گفته مدیر اجرائی پروژه بین‌المللی منارید هر سهم آب در سیستان معادل 3.6 هکتار است اما در طرح، این میزان را هم به نصف کاهش داده و یک سهم را معادل 1.8 میلیون هکتار در نظر گرفته‌اند. او با اشاره به سردرگمی مردم در زمینه نحوه توزیع آب بیان می‌کند: اگر زمین حقابه‌داران در فضایی خارج از محدوده‌های تعیین‌شده وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته باشد، حقابه‌دار باید صاحبان زمین‌های محدوده مورد نظر وزارت جهاد کشاورزی را متقاعد کند تا بتواند از سهم آب خود استفاده کند. عموما افراد راضی به دراختیارگذاشتن زمین خود نمی‌شوند. برخی باغ‌هایی که در زمین مناسب‌تر قرار گرفته است هم باید رها شود، زیرا آب فقط به محدوده‌های تعیین‌شده جهاد کشاورزی تعلق می‌گیرد.
سروری‌نژاد عنوان می‌کند: به مشاور راهبردی این طرح 150 میلیارد تومان پول داده‌اند تا روی توانمندسازی و ظرفیت‌سازی منطقه کار کند ولی این مسئله به برگزاری 10 جلسه خلاصه شده است.
افزایش ریزگرد در منطقه
به گفته مدیر اجرائی پروژه بین‌المللی منارید چهار هزار کیلومتر طول لوله‌کشی برای طرح است، بنابراین در این طرح 40 هزار هکتار اراضی تخریب شده است. سطح کل انباشت رسوبات بادی در کل منطقه سیستان 50 هزار هکتار است. ضمن اینکه با اجرای این طرح، نهرها، آبراهه‌های اصلی و رودخانه‌ها که در آبیاری سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، بدون آب باقی می‌ماند و به کانون تولید ریزگرد تبدیل می‌شود. وسعت این اراضی حدود 40 هزار هکتار است. پس با اجرای طرح 46 هزار هکتاری در مجموع 80 هزار هکتار کانون جدید به کانون ریزگردهای سیستان اضافه می‌شود و این در حالی است که سیستان و بلوچستان تنها استانی است که منشأ ریزگردهای آن داخلی است.
او اضافه می‌کند: درجه شوری آب چاه‌نیمه‌ها 600 و تقریبا معادل شوری آب معدنی است. اگر این آب را به بسته‌های یک و نیم لیتری تبدیل کنیم، 400 هزار میلیارد تومان پول از محل فروش آن به دست می‌آید. این رقم اگر بین خانواده‌های منطقه تقسیم شود، به هر هکتار زمین در 46 هزار هکتار، هشت‌میلیارد‌و 400 میلیون تومان سهم می‌رسد.
سروری‌نژاد می‌گوید: در طرح 46 هزار هکتاری، با تمام تلاش‌های انجام‌شده، کل عایدی مردم 771 میلیارد تومان برآورد شده است، اگر این رقم بر سطح زیر پوشش طرح تقسیم شود، سهم هر هکتار 16 میلیون تومان می‌شود.
تأثیر منفی طرح بر کل منطقه
محمدمهدی چاری، عضو هیئت علمی گروه آبیاری و زهکشی دانشگاه زابل، در گفت‌وگو با «شرق» به نکات مثبتی و منفی طرح 46 هزار هکتاری اشاره می‌کند. به اعتقاد او ایجاد اشتغال برای مردم منطقه در طول اجرای طرح و ایجاد عدالت اجتماعی در توزیع آب از نکات مثبت طرح است؛ اما او هشدارهایی هم درباره نقاط ضعف طرح می‌‎دهد که حائز اهمیت است.
به گفته چاری وقتی تصمیم می‌‎گیریم آبیاری سنتی را به تحت فشار تبدیل کنیم، به این مفهوم است که قصد داریم نظام بهره‌برداری منطقه را تغییر دهیم. مقدمه این کار انجام تحقیقات است. باید شوری و نیاز به آبشویی در مقیاس کل حوزه سیستان تعیین شود که این مسئله در طرح اتفاق نیفتاده است. او ادامه می‌دهد: 70 درصد خاک منطقه سیستان در کلاس سه بافتی از نظر شوری قرار دارند؛ این یعنی باید در برخورد با خاک این منطقه بسیار محتاط بود. اگر مدیریت خاک خوب انجام نشود، ممکن است در چهار تا پنج سال خاک زراعی منطقه از چرخه تولید خارج شود.
این عضو هیئت علمی گروه آبیاری و زهکشی دانشگاه زابل به معضل مهم دیگری در این منطقه اشاره می‌کند و آن حذف آب برگشتی است که می‌تواند معیشت سایر مردم سیستان را هم تحت تأثیر قرار دهد.
او می‌گوید: مردم روستاهای سیستان آب مورد نیاز خود را از چاهک‌ها تأمین می‌کردند. چهار تا پنج هزار چاهک در منطقه وجود دارد که روستاها به‌ویژه در سالیان خشک، به‌شدت به آب این چاه‌ها وابسته هستند. این چاهک‌ها از آب ثقلی آبیاری سنتی تغذیه می‌شوند. در واقع با آبیاری به شیوه سنتی نوعی تغذیه مصنوعی آب زیرزمینی انجام می‌شود.
چاری ادامه می‌دهد: وزارت جهاد کشاورزی آب برگشتی در آبیاری سنتی در دشت سیستان را نزدیک به 60 میلیون متر مکعب برآورد می‎‌کند که با این آب می‌توان 13 تا 18 هزار هکتار زمین را آبیاری کرد. این زمین‌ها در اختیار کشاورزانی است که در منطقه حضور دارند و باید درباره تأثیر حذف آبیاری سنتی بر معیشت آنها هم مطالعه انجام شود.
او تأکید می‌کند: باید در سیستان خیلی محتاط برخورد شود. طوری رفتار نشود که چهار تا پنج سال بعد دچار مشکل شویم. سیستان منطقه‌ای خاص است که توفان شدید و آفتاب شدید دارد. اگر جاهای دیگر دو تا چهار سال نوار تیپ (مورد استفاده در سیستم آبیاری تحت فشار) را می‌توان نگه داشت، در سیستان نهایتا یک سال بعد تمام ابزاری که استفاده می‌کنیم، از بین می‌رود، آیا دولت همیشه این پول را دارد که از مردم حمایت کند؟ اینها سؤال‌های بزرگی است که باید پاسخ داده شود.