بزرگنمايي:
راه ترقی- فرآیند نگارش پایان‌نامه و دفاع از آن احتمالا از
دشوارترین مراحل تحصیل یک دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی به حساب می‌آید. اگر
دانشجویان بخواهند از پایان‌نامه خود مقاله منتشر کنند ممکن است با چالشی
در زمینه‌ی نوشتن ترتیب نام نویسندگان نیز روبه‌رو شوند چرا که پایان‌نامه
عموما محصول مشترک دانشجو و استاد است و در برخی امتیازدهی‌ها ترتیب نام
نویسندگان مقاله مهم است.
هر چند که ترتیب قرار گرفتن نام استاد در ارتقای وی تاثیری ندارد اما
برای چاپ مقاله در نشریات ترتیب قرار گرفتن اسامی مهم است و همین موضوع
می‌تواند باعث ایجاد یک چالش میان استاد و دانشجو شود.
یکی از کاربران توئیتر درباره همین موضوع می‌گوید:« استاد راهنما در
مقاله نوشتن اصلا کاری نداره اما حتما باید اسم اون هم نوشته بشه.» کاربر
دیگری در جواب وی نوشته:« این اشکال به دانشجو نیز باز می‌گردد چون او باید
استاد راهنما را درگیر مقاله و پایان‌نامه و رساله کند.»
در همین رابطه، چندی پیش، هیات عمومی دیوان عدالت اداری به دنبال شکایت
یکی از دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی درخصوص بخشی از شیوه‌نامه نظارت
بر اجرای دوره دکترای آموزشی ـ پژوهشی این دانشگاه، رای به ابطال قسمتی از
تبصره یک ماده 11 این شیوه‌نامه داد. در قسمت مذکور آمده:« تنها مقالاتی
برای اخذ مجوز دفاع قابل قبول است که توسط استاد راهنما تایید و استاد
راهنما به عنوان نویسنده مسئول مقاله معرفی شده باشد.»
این دانشجوی دانشگاه علامه طباطبایی در متن درخواست خود می‌گوید:« متن
مصوبه مذکور در بند 12 راهنمای دانشجویان برای انتخاب یک نشریه معتبر برای
دفاع از رساله دکترا نیز تکرار شده و در راهنمای مذکور بیان شده:«ضروری است
نام استاد راهنمای اول به عنوان نویسنده مسئول ذکر شود و کلیه مکاتبات از
طریق ایشان صورت پذیرد.»
رئیس دانشگاه علامه طباطبایی هم پس از این شکایت، توضیحی درباره این
موضوع به دیوان عدالت اداری ارسال می‌کند و در دفاعیه با اشاره به قوانین
مربوطه مطرح می‌کند که تصویب شیوه‌نامه مورد شکایت، کاملا در صلاحیت
دانشگاه بوده و هر ایرادی در این خصوص، محکوم به رد است. رئیس دانشگاه
علامه طباطبایی در ادامه، با اشاره به قوانین توسعه چهارم و پنجم از لزوم
استقلال دانشگاه‌ها در تدوین مقررات و ضوابط خاص آموزشی و پژوهشی دفاع
می‌کند.
پس از آن، در تاریخ اول مرداد سال جاری، هیئت عمومی دیوان عدالت اداری
تشکیل شد و بعد از بحث و بررسی با اکثریت آراء رای به ابطال تبصره یک ماده
11 شیوه‌نامه نظارت بر اجرای دوره دکترای آموزشی ـ پژوهشی دانشگاه علامه
طباطبایی مصوب 1394 داد. البته نکته قابل توجه این است که این شیوه‌نامه پس
از گذشت حدود چهار ماه از صدور رای دیوان عدالت اداری هنوز در وب‌سایت
دانشگاه علامه طباطبایی اصلاح نشده است.
اما ببینیم وزارت علوم در این باره چه می‌گوید، در دستورالعمل نحوه
بررسی تخلفات پژوهشی و مصادیق تخلفات پژوهشی وزارت علوم آمده که عدم رعایت
ترتیب درج اسامی در مقالات مستخرج از پایان‌نامه که ترتیب آن، اسم دانشجو،
استاد(ان) راهنما و استاد(ان) مشاور است، مصداق عدم رعایت حقوق مالکیت
معنوی و مسئولیت پژوهش انجام شده به شمار می آید.
علاوه بر آن، در منشور موازین اخلاق پژوهش که توسط مرکز برنامه‌ریزی و
سیاستگذاری پژوهشی وزارت علوم منتشر شده، نیز آمده است:«در مقالات مستخرج
از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری، به ترتیب اسم دانشجو، استاد(ان)
راهنما و استاد(ان) مشاور آورده می‌شود.»
دانشگاه آزاد اسلامی نیز در این زمینه، با وزارت علوم هم‌نظر است.
براساس بخشنامه شماره 398365/73 مورخ 88/10/28 دانشگاه آزاد اسلامی در
مورد درج نام نویسندگان در مقاله‌های مستخرج از پایان‌نامه‌های کارشناسی
ارشد و دکترای حرفه‌ای و رساله دکترای تخصصی نویسنده اول دانشجو و به نام
واحد محل تحصیل دانشجو و استاد راهنما عهده‌دار مکاتبات است. در رساله‌های
دکترای تخصصی که دارای دو استاد راهنما یا بیشتر هستند تصمیم در خصوص
مسئول مکاتبات با توافق استادان راهنما انجام خواهد گرفت.
اما آن طور که به نظر می‌رسد ترتیب نوشتن اسامی نویسندگان دانشگاه به
دانشگاه می‌تواند متفاوت باشد.معاون پژوهشی دانشگاه تهران در همین رابطه به
ایسنا می‌گوید:« برای هر مقاله‌ای که منتشر می‌شود معمولا افرادی که مقاله
را تهیه می‌کنند با یکدیگر تفاهم می‌کنند که مشخص شود اسم چه کسی اول
بیاید و نام چه فردی دوم آورده شود.»
دکتر محمد رحیمیان ادامه می‌دهد: با توجه به حجم فعالیتی که مولفان
دارند و میزان تاثیرگذاری آنها در مقاله‌ای که نوشته‌اند، خود افراد ترتیب
اسامی را مشخص می‌کنند. برای استاد تفاوتی ندارد که نامش اول بیاید یا
دوم.
وی با بیان این که معمولا نام دانشجو را در ابتدای مقاله می‌آورند،
می‌گوید: این که اسم استاد اول بیاید یا دوم برای کسب امتیاز توسط آنها
تاثیری ندارد. گاهی دانشجویان اصرار دارند که نام استادشان اول بیاید. به
طور کلی، با توجه به روحیات دانشجو، استادان، حجم کار انجام شده و
تاثیرگذاری افراد ممکن است ترتیب قرار گرفتن اسامی تغییر کند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: در دانشگاه تهران
آئین‌نامه‌ای در خصوص این که اسم دانشجو باید اول باشد یا استاد نداریم.
اگر مقاله‌ای در دانشگاه تهران منتشرشود ما کاری به این که نویسنده اول
دانشجو، استاد یا فرد ثالث دیگری باشد نداریم چرا که ممکن است فرد ثالثی
وجود داشته باشد که تاثیرگذاری او بر مقاله بیشتر از استاد و دانشجو باشد.
اصل این است که بین مولفان این تفاهم وجود داشته باشد که هر فردی که
بیشترین تلاش را برای نگارش مقاله کرده او به عنوان نویسنده اول معرفی شود.
این استاد دانشگاه با بیان این که معمولا نام استاد نفر دوم یا آخر است و
استاد به عنوان نویسنده مسئول مطرح می‌شود می‌افزاید: اگر نام دانشجویِ
استاد بعنوان نویسنده اول بیاید تاثیری بر ارتقای استاد ندارد. براساس آن
چه در آئین‌نامه‌ها آمده، اگر نام دانشجوی استاد راهنما اول است مانند این
است که خود استاد نامش در اول آمده و تفاوتی در امتیازدهی به استاد ندارد.
این موضوع در آئین‌نامه ارتقای استادان وجود دارد و خاص دانشگاه تهران
نیست.
اما دانشگاه علامه طباطبایی در این میان تنها نیست، در دستورالعمل دفاع
از پایان‌نامه دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
که مصوب پنجمین صورت‌جلسه شورای تحصیلات تکمیلی آمده که در مقالات منتج از
پایان‌نامه باید استاد راهنمای اول پژوهشی(یا یکی از استادان راهنما با
موافقت کتبی استاد اول راهنما) به عنوان نویسنده مسئول و دانشجو نفر اول و
یا دوم نویسندگان باشد.
این در حالی است که در راهنمای اخلاق در انتشارات علمی که معاونت پژوهشی
دانشگاه علوم پزشکی تهران منتشر کرده با اشاره به این که ترتیب نویسندگان
با اینکه معمولاً بر اساس توافق مشخص می شود، بیانگر نقش هر یک از
نویسندگان در مقاله است گفته شده:« نویسنده مسئول کسی است که مسئولیت تیم
تحقیقاتی و صحت کل کار را می‌پذیرد.
در بخش دیگری از این راهنما آمده است:« توافق در مورد ترتیب اسامی باید
بر اساس سهم هر یک از نویسندگان در نگارش مقاله و نه بر اساس جایگاه افراد
یا سوابق آنها صورت گیرد. از تعیین مولف افتخاری (ذکر نام فردی که هیچ گونه
نقشی در جنبه های علمی پژوهش نداشته) و حذف مولف حقیقی ( حذف اسامی افرادی
که نقش بسزایی در جنبه های علمی پژوهش داشته اند)، باید خودداری شود. در
صورت امکان توصیه می شود طرحی برای تالیف مقالات هنگام شروع پروژه تحقیقاتی
تهیه شود. در صورت دریافت گزارش قابل اثبات در زمینه تخلف در تالیف،
دانشگاه اقدامات لازم را انجام خواهد داد.»
هر چند ترتیب آمدن نام نویسندگان مقاله ممکن است موضوع چندان مهمی در
قیاس با کلان پژوهش به نظر نرسد اما گاهی اتفاق نظر نداشتن بر سر این که
نام استاد راهنما اول بیاید یا نام دانشجو می‌تواند باعث شکل‌گیری
جدال‌هایی بین این دو شود که نتیجه‌اش هدر رفتن وقت و انرژی و یا ناامیدی
دانشجو از کار پژوهشی است. به نظر می‌رسد کمیته‌های اخلاق در پژوهش
دانشگاه‌ها می‌توانند سازوکاری را طراحی کنند که طی آن نویسنده‌ای که نقش
فعالانه‌تری در نگارش مقاله داشته مشخص شود و نهایتا از ضایع شدن حقوق
افراد ممانعت به عمل آید.