چاپ

راه ترقی - اعتماد / متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
سارا معصومی/ وین، پایتخت اتریش دوباره به محلی برای تجدید دیدار بازماندگان در توافق هسته‌ای (برجام) تبدیل شد. هیات‌های کارشناسی ایران، روسیه، چین، آلمان، فرانسه و بریتانیا در حالی آخرین دیدار کمیسیون مشترک برجام در سطح معاونان وزرای خارجه را برگزار می‌کنند که جامعه جهانی همزمان با چند بحران غیربرجامی هم دست در گریبان است. مهم‌ترین این بحران‌ها که هم چین و هم ایران را به‌ شدت درگیر خود کرده شیوع ویروس کرونا با سیر صعودی قربانیان است که دامنه آن از چین به سایر کشورها از جمله کشورهای اروپایی هم رسیده است. در این میان قرار گرفتن ایران در لیست گروه‌های غیرهمکار کارگروه ویژه اقدام مالی (FATF) آن هم در شرایطی که ایران تحت شدید‌ترین تحریم‌های یک‌جانبه امریکا با قابلیت فرامرزی قرار گرفته وضعیت را بغرنج‌تر از پیش کرده است. همزمان اروپایی‌ها تلاش می‌کنند نخستین تراکنش رسمی با ایران از کانال ساز و کار مالی موسوم به اینستکس را پیش ببرند، تلاشی که حتی در صورت به ثمر نشستن هم در مراحل نخست صرفا کالاهای غیرتحریمی را شامل می‌شود و نمی‌تواند به بازگشت ایران از 5 گام معکوس برجامی منتهی شود.
در حالی که سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان می‌گوید دیدار امروز نمایندگان ایران و 1+4، نشست عادی و دوره‌ای کمیسیون مشترک برجام است که هر سه ماه یک بار برگزار می‌شد و ارتباطی میان این جلسه با ساز و کار حل اختلاف برجام وجود ندارد اما تمام نگاه‌ها به وین و تاثیر این جلسه بر اختلاف میان ایران و سه کشور اروپایی متمرکز شده است.
آخرین بار معاونان وزرای خارجه 1+4 و ایران در آذرماه طبق روال هر سه ماه یک ‌بار با هم دیدار کردند. پس از آن نشست ایران گام پنجم و نهایی در کاهش تعهدات برجامی را برداشت و سه کشور اروپایی حاضر در توافق (بریتانیا، آلمان و فرانسه) بدون برخورداری از همراهی چین و روسیه اعلام کردند که در اعتراض به گام‌های معکوس برجامی ایران، مکانیسم حل و فصل اختلاف را کلید خواهند زد. مکانیسمی که تعریف آن در بند 36 برجام آمده و مبتنی بر کلید زدن بازه‌های زمانی مشخص برای حل و فصل اختلاف میان اعضای برجام است اما در نهایت می‌تواند به بند 37 بازگشت قطعنامه‌های فصل هفتمی علیه تهران موسوم به مکانیسم ماشه منتهی شود. در این بازه زمانی ارتباط‌ها میان ایران و کشورهای اروپایی همچنان حفظ شد. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیش از حضور در آلمان و دیدارهای حاشیه‌ای در نشست امنیتی مونیخ با جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در تهران دیدار کرده و پس از بازگشت از مونیخ هم اوایل هفته جاری، میزبان وزرای خارجه هلند و اتریش بود. در تمامی این دیدارها، ایران بر لزوم وفای به عهد اروپایی‌ها تاکید کرده و طرف اروپایی هم درخواست خود برای بازگشت ایران به تعهدات برجامی‌اش را تکرار کرد. جوزپ بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که جانشین چهره نام‌آشنای اروپایی‌ها در برجام یعنی فدریکا موگرینی شده در جریان سفر به تهران و دیدار با مقام‌های کشورمان اعلام کرد که مقام‌های سه کشور اروپایی اعلام کرده‌اند که فعلا تصمیمی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه ندارند و ترجیح می‌دهند به تلاش‌ها و رایزنی‌ها با ایران برای حفظ برجام فرصت بیشتری بدهند. البته در این تصمیم اروپایی‌ها نباید مخالفت روسیه و چین با فعال‌سازی مکانیسم حل و فصل اختلاف در مرحله نخست و پس از آن احتمالا مکانیسم ماشه را در نظر نگرفت. هرچند که جوزپ بورل به عنوان مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید فعلا سه کشور اروپایی در مسیر تمدید فرصت به برجام هستند اما مشخص نیست که این تمدیدها تا چه زمانی دوام بیاورد. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا در راستای سیاست فشارحداکثری تمام توان خود را برای خارج کردن کشورها از توافق هسته‌ای با ایران به کار گرفته و به گزارش رسانه‌های امریکایی حتی برای متقاعد کردن سه کشور اروپایی به راه‌اندازی مکانیسم حل و فصل اختلاف دست به دامان تهدید تعرفه‌ای آنها هم شده است. اقدامی که با خشم اروپایی‌ها روبه رو شده و گفته می‌شود که وزرای خارجه سه کشور در این زمینه به واشنگتن هشدار داده‌اند. با این همه فقدان اراده سیاسی در اروپا و ناتوانی آنها از حفظ تعهدات برجامی در غیاب امریکا این گمانه را تقویت می‌کند که احتمال مقاومت طولانی مدت تروئیکا در برابر امریکا چندان زیاد نیست.
هر چند که ایران تمام تعهدات فنی قید شده در برجام را به حالت تعلیق درآورده اما نظارت‌های آژانس بر برنامه هسته‌ای ایران از طریق اجرای پروتکل الحاقی همچنان ادامه دارد. همین مساله می‌تواند مدت زمان اطمینان غرب از صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را طولانی‌تر کرده و به رایزنی‌ها برای حفظ این توافق زمان بیشتری بدهد. نشست امروز کمیسیون مشترک برجام در حالی به آخرین نشست در سال 1398 تبدیل شده که برای ایران پایان تحریم تسلیحاتی ایران در سال آتی (اکتبر 2020) از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. دولت ترامپ از ماه‌ها پیش نسبت به فرا رسیدن این بازه زمانی هشدار داده و تمام تلاش خود را برای فروپاشی برجام و بازگشت قطعنامه‌های پیشین علیه ایران پیش از اکتبر 2020 به کار گرفته است. بسیاری از تحلیلگران مسائل ایران اعتقاد دارند که تهران با کاهش تعهدات برجامی اما حفظ نظارت‌های دقیق آژانس، تدبیری چیده که بتواند اروپا را تا اکتبر آتی در برجام نگاه داشته و خرید و فروش سلاح توسط خود را آزاد کند. همزمان هر چه که ایران و اروپا در وضعیت فعلی که نوعی از توازن میان تعهدات دو طرف برقرار شده باقی بمانند، جنبه فرسایشی بی‌ثمر سیاست فشار حداکثری امریکا هم بیشتر شده و هزینه‌های اعمال این سیاست بر واشنگتن چه از حیث سیاسی و چه اقتصادی بیشتر می‌شود.
زمزمه‌های اجرایی شدن اینستکس
به نظر می‌رسد که در نشست امروز، وضعیت اینستکس به عنوان کانال مالی پیشنهادی اروپا برای کار با ایران در سایه تحریم‌ها بیشترین بحث‌ها را به خود اختصاص بدهد. شنیده‌های «اعتماد» حاکی از آن است که مراحل انجام نخستین تراکنش‌ مالی این ساز و کار بالاخره و پس از تاخیرهای بسیار زیاد در حال تکمیل است هر چند که از نظر ایران منبع این تراکنش هم پول حاصل از فروش نفت یا درآمد مستقیم ایران از صادرات نیست و محموله غیرتحریمی که قرار است در سایه این تراکنش تحویل ایران داده شود از محل بودجه تخصیصی اروپا تامین مالی شده است.
همزمان با برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام در وین دو کارشناس مسائل ایران و اروپا در نوشتاری مشترک در وب‌سایت «ان‌جی‌او» اروپایی به اسم The European Leadership Network (ELN) بر لزوم تلاش اروپا برای راه‌اندازی اینستکس تاکید کردند. در بخش‌های نخست این نوشتار آمده است: «در چند ماه گذشته، ماموریت راه‌اندازی این ساز و کار مالی اروپا برای کار با ایران پیچیده‌‌تر از پیش شده است. تنش میان ایران و امریکا با ترور سردار سلیمانی توسط امریکایی‌ها افزایش بیشتری پیدا کرده و همزمان اروپایی‌ها از بیم منازعه مستقیم میان ایران و امریکا خواهان کاهش تنش در منطقه شده‌اند. همزمان در نتیجه انتخابات اخیر پارلمانی در ایران، ترکیب اکثریت در مجلس این کشور در اختیار اصولگرایانی قرار گرفته که به ‌شدت به اروپا و امریکا در مواجهه با ایران بدبین هستند. در زمانی که تلاش‌های دیپلماتیک سازنده میان اروپا و ایران می‌تواند ابزاری مفید برای همکاری به منظور پرهیز از یک تنش منطقه‌ای باشد، راه‌اندازی سریع اینستکس هم می‌تواند مشوقی برای تهران باشد. گفته می‌شود که اینستکس به آرامی و در سکوت به دلیل ترس از تحریم‌های فرامرزی امریکا در حال پیشرفت‌های گام به گام است و بر میزان ارتباط‌های این ساز و کار با ساز و کار همتای آن در تهران و سایر پایتخت‌های اروپایی افزوده شده است. در حال حاضر شش کشور بلژیک، هلند، سوئد، دانمارک، فنلاند، نروژ علاوه بر سه کشور اروپایی در برجام درگیر پروژه اینستکس شده‌اند و سهمی را در راه‌اندازی و تخصیص سرمایه به آن ایفا می‌کنند. گفته شده که سرمایه‌گذاران، بودجه و سرمایه بیشتری را به اینستکس تزریق کرده‌اند تا بتوانند تیم انسانی انحصاری خود را داشته باشند. در حالی که این ساز و کار تا پیش از این تیمی از وزرای خارجه و اقتصاد سه کشور اروپایی را به عنوان اعضای فعال در خود جا داده بود اما الان کارمندانی اختصاصی دارد که تمام وقت خود را بر راه‌اندازی آن متمرکز کرده‌اند. اصلی‌ترین هدف اینستکس این است که راهی برای واردات و صادرات کالا از ایران و به ایران بیابد به گونه‌ای که وجه حاصله از این کسب و کار در چرخه‌های مالی هدف تحریم‌های فرامرزی امریکا قرار نگیرد. در حال حاضر عمده بانک‌ها و موسسه‌های مالی جهانی از کار با ایران به دلیل ترس از مجازات‌های مالی امریکا واهمه دارند. یکی از دغدغه‌ها در چند روز اخیر این بود که قرار گرفتن نام ایران در لیست کشورهای غیرهمکار گروه وی‍ژه اقدام مالی (FATF) در اجرایی شدن اینستکس تاثیر منفی بگذارد اما با توجه به تقویت چارچوب فنی این ساز و کار مالی به نظر نمی‌رسد که قرار گرفتن نام ایران در این لیست خللی در کار اینستکس ایجاد کند. با این همه هر چند که ابهام‌ها درباره اینستکس فعلا از میان رفته اما کمپانی‌ها همچنان با سیاسی کاری‌هایی در واشنگتن، پایتخت‌های اروپایی و البته تهران رو به رو هستند. نخستین تراکنش مالی این ساز و کار در حالی انجام می‌شود که دولت ترامپ بر سیاست فشار حداکثری افزوده و تهران و اروپا هم به همکاری با یکدیگر فراتر از برجام نیاز دارند.»