چاپ

راه ترقی- روزنامه روزان با درج یادداشتی به قلم جواد میری استاد دانشگاه آورده است: مثلا قبل از اینکه به این موضوع ورود پیدا کنیم که در کشور خیلی معتاد داریم یا در دهه‌های اخیر طلاق بالا رفته و بدسرپرست و بی‌سرپرست و کم‌سرپرست داریم، باید اول بفهمیم که مسائل اجتماعی‌مان چیست تا بعد بفهمیم کدام آسیب است و کدام آسیب نیست. به همین دلیل من مقداری بحثم را روی مبنای نظری ـ مفهومی این موضوع می‌برم.

در رویکرد جامعه ‌شناسی انحرافات، پدیده انحرافی را در رابطه با ساختار‌ها و نهاد‌ها و فرآیند‌های اجتماعی مورد بررسی قرار می‌دهیم. به سخن دیگر در جامعه ‌شناسی انحرافات، رفتار انحرافی را هرگونه رفتاری می‌دانند که اجماع عمومی آن را انحرافی می‌دانند.

در رویکرد نظم اجتماعی؛ جامعه ‌شناسی انحرافات رفتار‌هایی را در نظم اجتماعی برای مطالعه انتخاب می‌کند که از رفتار‌هایی که در نظام اجتماعی به‌ عنوان «رفتار‌های بهنجار» تعیین شد‌ه‌اند، انحراف پیدا می‌کنند. بر این اساس، ملاک تعریف سلامت و بیماری اجتماعی ارزش‌ های فرهنگی و رفتار‌هایی است که نظام اجتماعی آن را پذیرفته و هرگونه انحرافی از آن را مستوجب مجازات می‌داند. در این رویکرد، بین دو مفهوم نظام اجتماعی و نظام سیاسی تمایز وجود دارد که خود می‌تواند موجب ایجاد دو فرم از نظام هنجاری و ساختار‌های ارزشی گردد.

این تمایز و اختلاف در جامعه‌ای مثل ایران در چهل ساله اخیر در روند تاریخی موجب شکاف‌های ذهنی بین هنجار‌های اجتماعی مورد پسند جامعه و هنجار‌های سیاسی یا نظام ارزشی برآمده و مورد پسند حاکمیت می‌گردد. در رویکرد کلان دوم که از آن به‌عنوان نظریه‌های انتقادی یا تضاد اجتماعی بحث می‌کنند، ریشه‌های انحراف اجتماعی را در ساختار نظام موجود جستجو نموده و مسائل اساسی اجتماعی نظیر توزیع نابرابر فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی، فقر و فرهنگ و بیگانگی انسان را انتخاب می‌کند و مسئله آسیب اجتماعی را در رابطه با ساختار‌های کلان جامعه‌ای مورد بررسی قرار می‌دهد. نکته دیگری که می‌توان در این بستر به آن اشاره کرد مسئله الهیات و ربط آن به سه مفهوم انحراف یا بزه و جرم و گناه است. در اغلب مطالعات جامعه‌شناسی به این بعد از مسئله کمتر توجه می‌شود. اما در بستر ایران فهم الهیات انحراف و الهیات جرم و الهیات گناه قابل تأمل است.

بسیاری از تضاد‌های بین نظام سیاسی و نظام اجتماعی و تفاوت‌های هنجار‌های برآمده از خوانش و هنجار‌های برآمده از زندگی روزمره جامعه، به عدم التفات به این تمایزات مفهومی و نظری باز می‌گردد. مثلاً مفهومی مثل حجاب یا پوشش اسلامی می‌تواند در یک نظام معنایی رابطه بین فرد و خداوند تلقی شود. اما در نظام حقوقی و جزایی ایران می‌تواند مستوجب مجازات هم شود. یعنی فقط به‌منزله رابطه فرد با خداوند نیست بلکه رابطه فرد با حاکمیت هم مد نظر است. این فهم از اسلام که ذیل نظام سیاسی شکل گرفته، با فهمی از اسلام که در جامعه شکل گرفته و برخاسته از زندگی روزمره و تجربه زندگی روزمره یا در نظام اجتماعی است، می‌توانند با هم حالت تضاد یا تقابل هم داشته باشند.