راه ترقی- شادمانی از مؤلفه های اصلی کیفیت زندگی همۀ گروه های سنی به ویژه
دانشجویان است. از آن جا که زندگی دانشجویی آکنده از استرس ها و فشارهای
روانی مختلف است لذا دانشگاه ها می توانند با ایجاد محیط های پویا، سرزنده
و بانشاط برای دانشجویان از فشارهای ناشی از تحصیل و زندگی دانشگاهی کاسته
و همینطور از میزان استرس ها که بر فرایند یادگیری و موفقیت دانشجویان
تأثیر می گذارند کم کرده و بروز آسیب های مختلف اجتماعی و فرهنگی را به
میزان چشمگیری کاهش دهند. شادمانی از مؤلفه های اصلی کیفیت زندگی در همۀ
گروه های سنی به ویژه دانشجویان است چرا که وقتی دانشجویان احساس شادمانی
می کنند، قدرت تمرکز بالایی داشته و هنگام روبه رو شدن با مشکلات و
شرایط ناگوار قادرند با صرف کمترین میزان از انرژی و با استفاده از راه
های کوتاه و مؤثر آن مشکلات را حل کرده و کمتر دچار سردرگمی و پریشانی
شوند. شادمانی هم بر پدیده های اجتماعی همچون روابط بین‌فردی تأثیر دارد
هم بر فرایندهای شناختی مانند حافظه، یادگیری، حل مسئله و انعطاف‌پذیری
فکری دانشجویان مؤثر است؛ از این رو بررسی مهم ترین چالش های موجود در این
زمینه اجتناب ناپذیر می نماید.
سبک زندگی و نشاط دانشجویی
مفهوم سبک زندگی یکی از مناقشه برانگیزترین مفاهیم در علوم اجتماعی
معاصر است و تعریف آن به راحتی امکانپذیر نیست. اما در هر حال محوری ترین
مولفه در تعریف سبک زندگی در تمامی دیدگاه ها، بحث مصرف است که در کلیترین
معنای آن علاوه بر کالاهای مادی، مصرف زمان و مکان را نیز شامل می شود.
همچنین می توان سبک زندگی را از دو منظر عینی و ذهنی مورد ملاحظه قرار
داد. بعد عینی به شرایط عینی و مادی زندگی مانند نوع مسکن، الگوی خوراک و
... اشاره دارد و بعد ذهنی به ترجیحات ذهنی و ارزش های مصرفی مرتبط است که
در این بین سبک زندگی دانشجویی به عنوان سبک جدید زندگی علاوه بر شرایط
عینی دانشجویان از قبیل زندگی خوابگاهی، فقدان اشتغال، وابستگی مالی و ...
به احتمال زیاد به اقتضای جوانی و شرایط سنی و نیز حضور در میدان دانشگاه -
که نسبت به میدان های دیگر واجد سطوح بالاتری از سرمایه فرهنگی است-
دارای الگوهای خاص و متمایزی از مصرف فرهنگی است.
درواقع سبک زندگی دانشجویی واجد شرایط عینی و ذهنی خاصی است که این
شرایط نیازها و ترجیحات خاص دانشجویی را ایجاد می کنند، که تامین این
نیازها و شرایط می تواند منجر به نشاط شده و سبکی از زندگی را تقویت نماید
که می توان آن را «سبک زندگی بانشاط» نامید؛ در مقابل عدم تامین آنها
موجب بروز مقایسه های نسبی می گردد که نتیجه آن می تواند احساس سرخوردگی
و عدم نشاط باشد.
انزوای اجتماعی و بیگانگی
انزوا و بیگانگی نیز از متغیرهایی هستند که رابطه ای معکوس با نشاط
اجتماعی دارند. نتایج برخی از تحقیقات حاکی از رواج این پدیده ها در بین
دانشجویان است. برای مثال در تحقیق جهانگیری و همکاران در سال1391 در میان
دانشجویان، مشخص شد که میزان از خودبیگانگی 62.7 درصد از دانشجویان متوسط و
26 درصد زیاد بوده و میزان احساس عدم تعلق به جامعه در بین 37.9 درصد
دانشجویان متوسط و 46.1 درصد زیاد است. همچنین میزان احساس پوچی و
بیمعنایی در بین 53.6 درصد متوسط و 22.6 درصد زیاد است که از این حیث می
توان به شکلی جدی بدان نگریست. متاسفانه بر اثر فراگیر شدن مسائل و مشکلات
اقتصادی و نومیدی از یافتن شغل متناسب با تخصص و رشته تحصیلی، بخش زیادی
از دانشجویان در یک فضای انزوایی و بیگانه از جامعه قرار دارند که همین امر
میزان حضور آن ها را در عرصه فعالیت های مشارکتی دانشجویی تحت تاثیر قرار
می دهد. به عنوان نمونه و بر اساس گزارش اجمالی عملکرد معاونت فرهنگی وزارت
علوم، از سال 92 تا 97، اتحادیه انجمن های علمی از 4 مورد در سال 92 به 22
مورد در سال 95 رسیده و یا تعداد کانون های فرهنگی فعال دانشجویی از 2110
مورد در سال 92 به 3110 مورد در سال 95 رسیده که این امر را می توان به
میزان زیادی ناشی از شرایط با ثبات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سال های پس از
برجام دانست.
هم اکنون گرچه تعداد این تشک لها و اتحادیه ها به همان شکل باقی مانده
اما به گفته غلامرضا غفاری معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم -که سکاندار
این مسئولیت مهم از سال 1396 تا کنون است، هم اکنون برنامه هایی که باهدف
افزایش نشاط و مشارکت در دانشگاه توسط مسئولان طراحی شده، توفیق چندانی
نداشته و با اقبال کمی روبروست که برای ارتقای آن باید از ظرفیت دانشجویی
بیشتر بهره برد.
ضعف اعتماد و سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی و مولفه های مختلف آن از جمله اعتماد تاثیر بسزایی بر
نشاط اجتماعی دارند و نتایج تحقیقات متعدد نیز این تاثیرگذاری را نشان داده
اند. به تعبیر قانعی راد جامعه شناس و استاد دانشگاه، یکی از مهم ترین
شاخص های سرمایه اجتماعی در دانشگاه نوع و میزان ارتباط بین اساتید و
دانشجویان است که در درون و بیرون دانشگاه رخ می دهد. از آنجا که این نوع
ارتباط پیامدهای عاطفی و انگیزشی زیادی را برای فرد به همراه دارد موجب
ایجاد یکپارچگی آکادمیک و بقای زیست دانشگاهی شده و فرصت های مناسبی را
برای آن ها به ارمغان می آورد. سرمایۀ اجتماعی در شکل عضو شدن و مشارکت در
اجتماعات علمی و تعامل با استادان و دوستان موجب ایجاد احساس هویت در
دانشجویان شده و به تعبیر «کالینز» انرژی عاطفی و پیوند خوردن آنها منجر به
یک اجتماع شعایری می شود. به عقیده «لئوهارت» سرمایۀ اجتماعی قوی‌ترین
پیش‌بینی‌کنندۀ شادمانی است و آنهایی که عضو فعال سازمان های اجتماعی
اند، سلامتی بیشتری را گزارش کردند.
بدین ترتیب کاهش مولفه های سرمایه اجتماعی از مهم ترین عوامل کاهش نشاط
اجتماعی است؛ و چنانچه برخی شواهد موجود نشان می دهند، شاخص سرمایه
اجتماعی و اعتماد در میان دانشجویان در وضعیت مطلوبی قرار ندارد. مطابق با
نتایج نظرسنجی وزارت علوم 80 درصد دانشجویان اعتقاد داشتند که رواج روحیه
ریاکاری و تظاهر و ضعف اخلاق در محیط دانشگاه به میزان زیاد و خیلی زیاد
وجود دارد و 59 درصد اذعان داشتند که عدم صداقت و درستکاری مدیران آموزش
عالی در حد زیاد و خیلی زیاد است. این آمارها ممکن است در نگاه نخست از
اهمیت چندانی برخوردار نباشند، لیکن در دراز مدت می تواند آبستن معضلات
متعددی در زمینه دانشگاه، دانشجو و تعاملشان با جامعه باشد.
بر مبنای وضعیت موجود و چالش های پیش رو، می توان دورنمایی از وضعیت
نشاط اجتماعی در دانشگاه، در سال های آتی ترسیم نمود و پیش بینی کرد که با
ادامه روندهای کنونی، احتمالاً در آینده، شاهد روند کاهشی نشاط دانشجویان و
تغییراتی در سبک و کیفیت زندگی آنها خواهیم بود که بر نشاط آنها تاثیر
منفی دارد. درواقع کمبود منابع مالی و ضعف برنامه ریزی می تواند منجر به
تداوم مشکلات کنونی در عرصه رفاهی از جمله وضعیت فیزیکی محیط های دانشگاهی و
خوابگاهی، امکانات رفت و آمد، وضعیت تغذیه، امکانات آموزشی و ... شده و بر
میزان نارضایتی دانشجویان بیافزاید. مشکلات مذکور در کنار برخی از مسائل و
مشکلات اداری و مدیریتی، موجب می شود که احساس عدم تخصص گرایی و شایسته
سالاری در فضای دانشگاهی در میان دانشجویان شکل گرفته و بی اعتمادی به
بدنه دانشگاه تقویت شود. عدم رضایت و عدم اعتماد، به انزوا منجر می شوند
که نتیجه سه ضلعی نارضایتی و بی اعتمادی و انزوا می تواند در عدم موفقیت
تحصیلی تجلی یابد. این مسئله به نوبه خود احساس عدم توفیق در آینده (امکان
پیدا کردن شغل، موفقیت شغلی، کارایی مدرک و رشته تحصیلی کنونی در بازار کار
و ...) را دامن می زند که در صورت عدم توجه به آن روحیه یاس و نومیدی را
در بین مهم ترین سرمایه های انسانی کشور تقویت می کند.