بزرگنمايي:

راه ترقی - اعتماد /متن پیش رو در اعتماد منتشر شده و انتشار آن به معنای تایید تمام یا بخشی از آن نیست
سارا معصومی/ روز سه‌شنبه 5 اسفند ماه جمهوری اسلامی ایران طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد. اقدامی که در نتیجه آن از نیمه‌شب دوشنبه تمام دسترسی‌های تکمیلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متوقف شده و چیزی به اسم تعهدات فراتر از پادمان وجود نخواهد داشت. با وجود توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی اما ایران و آژانس‌ بین‌المللی انرژی اتمی در دقیقه 90 در جریان سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس به تهران به تفاهمی 3 ماهه دست یافتند تا در سایه آن رابطه ایران با این نهاد فنی ناگهان از کنترل خارج نشود. در 48 ساعت گذشته توضیحات فنی کافی درباره تفاهم جدید از سوی سازمان انرژی اتمی داده شده و خلاصه این توضیحات این است که ایران به مدت 3 ماه اطلاعات برخی فعالیت‌ها و تجهیزات نظارتی را که در پیوست مشخص شده ضبط کرده و نزد خود نگه خواهد داشت. در این مدت، آژانس به این اطلاعات هیچ دسترسی نخواهد داشت و اطلاعات منحصرا نزد ایران باقی می‌ماند. چنانچه ظرف 3 ماه تحریم‌ها به ‌طور کامل لغو شد، ایران این اطلاعات را در اختیار آژانس می‌گذارد، در غیر این صورت اطلاعات برای همیشه پاک خواهد شد. در حالی که تفاهم تازه میان سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ساعت‌های نخست به هیاهو در مجلس شورای اسلامی منتهی شد با آرام‌تر شدن اوضاع پس از سخنان مقام‌ معظم رهبری درباره تعهد دولت به اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی اکنون باید به این سوال پاسخ داد که انگیزه ایران از باز گذاشتن پرانتزی سه ماهه علی‌رغم توقف اجرای پروتکل الحاقی چه بود؟ آیا این تفاهم آن‌طور که برخی مخالفان آن در مجلس شورای اسلامی می‌گویند چراغ سبزی برای تداوم تحریم‌های ایران تا سه ماه آینده است یا باز نگه داشتن روزنه‌ای برای نقد کردن گام‌های کاهش تعهدات برجامی که ایران به منظور متوازن‌سازی در برجام انجام داد؟ برای پاسخ به این پرسش‌ و پرسش‌های مشابه باید چند روند و نکته را مدنظر داشت: 
اختلاف میان دولت و مجلس شورای اسلامی درباره جزییات به خصوص زمان‌بندی مطرح شده در طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها» امر ناگفته‌ای نیست. وزارت خارجه باید طبق دستور شورای عالی امنیت ملی پیش از تصویب طرح مورد مشورت قرار می‌گرفت که این امر با بی‌توجهی مجلس روبه‌رو شد. با این ‌همه پس از تصویب طرح و ابلاغ برای اجرا، دولت همان‌طور که وزیر خارجه در تمام گفت‌وگوهای داخلی و مصاحبه‌های خارجی توضیح داد خود را مکلف به اجرای بند به بند آن دانست. برهمین اساس کاظم غریب‌آبادی، نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با تسلیم نامه‌‌ای به آژانس در تاریخ 27 بهمن ‌ماه اعلام کرد که ایران از تاریخ 5 اسفند ماه دیگر مجری تعهدات فراپادمانی نخواهد بود. همزمان علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی دستورهای فنی لازم برای متوقف شدن اجرای داوطلبانه پروتکل را هم صادر کرده بود. 
سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران آن هم در فاصله زمانی 3 روز تا اجرای مصوبه مجلس هر چند به درخواست شخص او صورت گرفت اما با استقبال ایران روبه‌رو شد. به گفته برخی منابع آگاه، موافقت با این سفر امری نبود که صرفا با مجوز سازمان انرژی اتمی صورت بگیرد و موضوع این سفر در جلسه شورای عالی امنیت ملی مطرح شد و مصوبه‌ای نیز در این باره به تصویب رسید. نتیجه مشورت‌های داخلی این بود که سفر گروسی به تهران نمی‌تواند مانع از اجرای قانون شود و همزمان استقبال از حفظ فضای گفت‌وگو با آژانس به ضرر ایران نخواهد بود. پیش از حضور گروسی در تهران نیز سازمان انرژی اتمی سناریوهایی را درباره راهکارهای تداوم همکاری میان ایران و آژانس به‌رغم متوقف شدن اجرای پروتکل الحاقی آماده کرده بود. در رایزنی‌های صالحی و گروسی نیز، مدیرکل آژانس متوجه قطعی بودن توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی شد و حتی به گفته برخی منابع آگاه، پیشنهادهای فنی را هم برای ادامه همکاری‌های ایران با آژانس داد که سازمان انرژی اتمی آنها را در مغایرت با مصوبه مجلس دانسته و رد کرد. 
تفاهم سه ‌ماهه ایران و آژانس مبنی بر حفظ تصاویر دوربین‌های آژانس عملا هیچ ‌تاثیری بر کیفیت اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی ندارد و همان‌طور که در بیانیه مشترک سازمان انرژی اتمی و آژانس هم منتشر شد، اجرای پروتکل الحاقی در ایران متوقف شده است. تفاهم 3 ماهه ایران و آژانس، ابتکاری هوشمندانه با یک دورنمایی در حوزه فنی همزمان با در نظر گرفتن مصلحت سیاسی بود.
طبق توافق هسته‌ای ایران با 1+5 وقت در جولای سال 2015، ایران محدودیت‌هایی را بر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش با بازه‌های زمانی متفاوت پذیرفت تا صلح‌آمیز بودن این فعالیت‌ها را اثبات کرده و پس از گذراندن یک دوره زمانی مشخص با ایران نیز به عنوان یک کشور عادی متعهد به معاهده منع تکثیر تسلیحات اتمی موسوم به ان‌پی‌تی برخورد شود. هر چند که در حال حاضر ایران اجرای تمام تعهدات هسته‌ای را متوقف کرده اما هیچ‌کدام از گام‌های ایران به شمول توقف اجرای پروتکل الحاقی به معنای خروج از توافق نبوده و منطبق با مواد 36 و 37 متن برجام ‌است. در چنین شرایطی هنوز شاکله برجام باقی مانده و رایزنی‌ها میان ایران و 1+4 برای نجات توافق هسته‌ای ادامه دارد. برهمین اساس سازمان انرژی اتمی با تعریف این پرانتز سه ماهه دست به ابتکاری به نفع ایران در میان‌مدت زد. 
آگاهان به متن توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 وقت می‌دانند که در متن برجام، روزهایی با عناوین روز توافق، روز اجرا یا روز انتقالی وجود دارد که در هرکدام از آنها طرفین باید انجام تعهدات مشخصی را به پایان برسانند. روز انتقالی هشت سال پس از روز توافق خواهد بود، یا تاریخی که مدیرکل آژانس گزارشی ارایه کند مبنی بر اینکه آژانس به «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، رسیده است. نتیجه‌گیری گسترده‌تر می‌تواند یا در تاریخی زودتر از این هشت سال حاصل شود یا طبق برجام در سال هشتم اجرای توافق. در آن روز، اتحادیه اروپایی و ایالات متحده به ترتیب اقدامات مشروحه در بخش‌های 20 و 21 پیوست 5 برجام را انجام می‌دهند و ایران، منطبق با نقش قانونی رییس جمهور و مجلس براساس قانون اساسی، تصویب پروتکل الحاقی را پیگیری خواهد کرد. 
در حال حاضر 5 سال از اجرای برجام گذشته و تا رسیدن به روز انتقالی سه سال زمان باقی مانده است. ایران در 5 سال گذشته که چهار سال آن در ریاست‌جمهوری ترامپ بود اجرای پروتکل الحاقی را متوقف نکرد و این تصمیم به گواه کارشناسان خلع سلاح و تحلیلگران مسائل ایران یکی از ابتکارهای هوشمندانه تهران در شطرنج برجام بود. هیات نظارت بر اجرای برجام در ایران که دولت موظف به اجرای تصمیم‌های آن است با درنظر گرفتن جمیع ملاحظه‌ها به خصوص توصیه‌های چین و روسیه به عنوان دوستان ایران در این توافق تصمیم گرفت با تداوم اجرای پروتکل الحاقی به شکل داوطلبانه بهانه‌ای به دست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا طرف‌های مقابل در برجام برای ممانعت از صدور نتیجه‌گیری گسترده‌تر در سال هشتم ندهد. 
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید رسیدن به نتیجه‌گیری گسترده‌تر درباره فعالیت هسته‌ای ایران، به نظارت مستمر احتیاج دارد و اگر وقفه‌ای در این نظارت مستمر (اجرای پروتکل الحاقی) صورت بگیرد، ادامه کار پروسه‌ای سخت و زمان‌بر خواهد بود. 
علاوه بر این، با سابقه‌ای که ایران از عملکرد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد، احتیاط واجب این بود که فرصت این بهانه‌جویی از آژانس در آینده گرفته شود. امروز هر چند که با بازگشت تحریم‌های امریکا و تبعیت 1+4 از این تحریم‌ها، منفعت اقتصادی ایران از برجام به صفر رسیده و تهران نیز در پاسخ به این بدعهدی، اجرای تعهدات هسته‌ای را متوقف کرده اما فضای سیاسی حاکم بر رایزنی‌های ایران و بازماندگان در برجام برای نجات توافق در سایه تغییر دولت در ایالات متحده، از ناامیدی مطلق فاصله گرفته است. ایران لغو تحریم‌هایی که دونالد ترامپ در چهار سال گذشته وضع کرده را اقدامی می‌داند که باید در مرحله نخست از سوی امریکا صورت بگیرد و پس از آن با پاسخ فوری تهران در بازگشت به تمام تعهدات برجامی روبه‌رو خواهد شد. در چنین فضایی ابتکار سازمان انرژی اتمی ایران در تفاهم سه ماهه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، دوراندیشی است که در حالی که اختلالی در اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی ایجاد نکرد، بهانه‌های احتمالی برای به تعویق انداختن صدور نتیجه‌گیری گسترده‌تر از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را هم از این نهاد گرفت.