راه ترقی - پوریا ناظمی /شاید به نظر یک قرن قبل برسد اما همین یک سال و نیم پیش بود که دنیای ستاره‌شناسی با شگفتی به شانه جبار خیره شده بود.
ابط الجوزا، شانه درخشان صورت فلکی جبار برای چند هفته‌ای کم نور و کم نور تر شد و با کاهش نور آن شدت بحث‌های پر حرارت بر سر چرایی این پدیده استثنایی و آنچه در شانه مجروح شکارچی می‌گذشت رو به افزایش گذاشت.
بسیاری حدس می‌زدند شاید این پیش‌درآمد رویدادی بی‌نظیر باشند. رویدادی که در طی آن این غول عظیم الجثه که حدود یازده برابر جرم خورشید ما جرم دارد و شعاعش حدود 890 برابر شعاع خورشید ما است، تبدیل به ابرنواختر شود. ابرنواختری که تنها در فاصله 650 سال نوری ما رخ خواهد داد و برای مدتی منظره‌ای شگفت انگیز و از آن مهم‌تر منبعی از داده‌های کم نظیر علمی را به برای زمینی‌ها به ارمغان خواهد آورد.
اگرچه تبدیل شدن به ابرنواختر سرنوشت محتوم ابط الجوزا است اما این کم نوری این بار نشانه این اتفاق نبود. بعد از چند هفته کم‌کم شانه جبار به نورانیت سابق خود برگشت و این سوال را برای ما باقی گذاشت که در آنجا چه اتفاقی افتاده است.
حالا به نظر می‌رسد جواب‌هایی برای این معمای آسمانی داریم.
گروهی از ستاره‌شناسان در طول این اتفاق به کمک رصدخانه بسیار بزرگ مجموعه رصدخانه‌های جنوبی اروپا (ESO’s VLT) به بررسی این ستاره پرداختند. نتایج تحلیل داده‌های این گروه که امروز در نشریه نیچر منتشر شد نشان از آن دارد که در طول این دوره کاهش نور شدید ابری از غبار بخشی از ستاره را پوشانده بود.
این گروه از ستاره‌شناسان به رهبری Miguel Montargès در أواخر سال 2019 با استفاده از تلسکوپ بسیاری بزرگ مجموعه رصدخانه‌های جنوبی اروپا به رصد این ستاره پرداختند. مقایسه تصویر تهیه شده با تصاویری که پیش تر در ژانویه سال 2019 از ابط‌الجوزا گرفته شده بود نشان از تاریک شدن سطح این ستاره داشت.
این گروه به تصویربرداری از این ستاره ادامه دادند و در ژانویه 2020 و مارس 2020 دو تصویر دیگر از این ستاره را تهیه کردند. در آوریل 2020 نورانیت ستاره به حالت طبیعی خود بازگشت. به گفته این محققان این نخستین بار بود که ما شاهد تغییرات نور یک ستاره در بازه زمانی کوتاه بودیم و می‌توانستیم این تغییرات را زیر نظر داشته و رصد کنیم.
این گروه تحقیقاتی در مقاله منتشر شده خود امروز در نیچر، دلیل این کاهش را به پوشیده شدن بخشی از سطح ستاره در زیر لایه‌ای از غبار نسبت داده‌اند.

Credit:ESO/N. Risinger (skysurvey.org)
این غبار حاصل کاهش دمای سطح ستاره ابط‌الجوزا است. سطح ستاره‌ای مانند ابط‌الجوزا به طور دائم شاهد تغییرات منظم است. این تغییرات دمایی به دلیل وجود حباب‌های غول آسایی است که به سطح ستاره می‌رسد، حرکت کرده و گاهی بلعیده می‌شود. بر اساس نتیجه‌گیری این گروه تحقیقاتی پیش از شروع این کاهش چشم‌گیر نورانیت ستاره ابط‌الجوزا، حباب‌های گازی عظیمی از سطح ستاره به بیرون پرتاب شده و شروع به حرکت به بیرون سطح ستاره کرده است. در همین هنگام و در پی آزاد شدن این حباب‌ها، بخش‌های زیرین این حباب‌ها روی سطح شاهد کاهش قابل توجه دمای سطحی بودند. این افت دما به اندازه‌ای بود که بخشی از این حباب گازی در حال دور شدن به غبار صلب بدل شود. و این غبار ایجاد شده باعث شد تا به صورت موقت لایه‌ای روی بخشی از قرص ستاره را بپوشاند و کاهش نور این ستاره را رقم بزند.

Credit:ESO/M. Montargès et al.
بر اساس این تحقیقات ستاره‌هایی مانند اابط‌الجوزا این توانایی را دارند که موج‌هایی از این غبار صلب را به سرعت و در نزدیکی سطح ایجاد کنند.
یکی از فرضیاتی که در زمان این کاهش مطرح بود، امکان ارتباط این کاهش نورانیت با تبدیل شدن ابط‌الجوزا به ابرنواختر بود. اتفاقی که از قرن 17 میلادی به این سو درون کهکشان راه شیری رخ نداده است و به همین دلیل هم ستاره‌شناسان داده تازه و نوینی درباره شرایط پیش از ابرنواختر شدن ستاره‌ها ندارند. تحقیقات این گروه نشان از آن دارد که به احتمال قریب به یقین این کاهش نورانیت ارتباط مستقیمی با تبدیل این ستاره به ابرنواختر ندارد.
اگرچه این پایان داستان ابط‌الجوزا نیست.
گروه‌های ستاره شناس امیدوارند با استفاده از ابزارهای تازه که دارای توان تفکیک بالاتر است و به خصوص استفاده از نتایج طرح آینده رصدخانه جنوبی اروپا که توسط مجموعه ELT یا تلسکوپ فوق‌العاده بزرگ این رصدخانه به دست خواهد آمد، بتوانند نگاه دقیق‌تری به تحولات یکی از جذاب‌ترین ستاره‌های آسمان شب بیندازند.
جبار که یکی از شناخته شده‌ترین صورت‌های فلکی آسمان شب است کماکان به میزبانی خود از ابط‌الجوزا ادامه می‌دهد و در این روند توجه و نگاه ستاره‌شناسان ذوقی‌کار و حرفه‌ای و علاقه‌مندان آسمان شب را به سوی خود جلب خواهد کرد.